Przeczytaj
II Rzesza
Cesarstwo Niemieckie, zwane II RzesząRzeszą, było państwem federacyjnym (22 monarchie i 3 wolne miasta) zdominowanym przez Prusy. W Rzeszy istniała Rada Związkowa (Bundesrat), do której wchodzili pełnomocnicy mianowani przez państwa federacji. Jedyny minister – kanclerz – sam mianował sekretarzy kierujących urzędami. Kanclerza powoływał cesarz bez konieczności zasięgania opinii Reichstagu (sejmu Rzeszy). Rola posłów, wybieranych w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym i bezpośrednim, była zresztą w czasach kanclerza Ottona von Bismarcka niewielka.
Prusy były pierwszym państwem, które, w 1813 roku, wprowadziło powszechną służbę wojskową. Po zwycięstwach Prus nad Danią (1864), Austro‑Węgrami (1866) i Francją (1871) w zjednoczonych Niemczech zapanowała wręcz militarystyczna euforia. W dobrym towarzystwie cywila akceptowano jedynie wtedy, gdy był oficerem rezerwy. Już pod koniec XVIII w. francuski polityk markiz de Mirabeau ironicznie zauważył, że inne państwa posiadają armię, w Prusach zaś armia posiada państwo.
W polityce wewnętrznej kanclerz Bismarck skupił się na walce z Kościołem katolickim i z socjalistami. Sobór watykański I, obradujący w latach 1869–1870, przyjął dogmat o nieomylności papieża. Wywołało to sprzeciw rządzących i stało się pretekstem do zaostrzenia polityki wobec Kościoła. Konserwatywny kanclerz w sojuszu z liberałami do końca lat 70. XIX w. prowadził walkę z Kościołem, katolickim. Dążył do rozdziału Kościoła katolickiego od Państwa. Celem było zdecydowane ograniczenie roli Kościoła w życiu politycznym. To Państwo utrzymywało zwierzchność nad szkołami. Jedną z metod ograniczania roli Kościoła było wprowadzenie ślubów cywilnych. Ustawy wprowadzane w ramach nowej polityki nakazywały duchownym postawę lojalności wobec władz państwowych. Zabroniona była tzw. polityka z ambony, czyli kazania krytykujące działania rządu i administracji państwa. Kapłani mieli zajmować się kultem religijnym. Politykę Bismarcka określa się mianem kulturkampfukulturkampfu. Termin ten pochodzi od wprowadzonego przez kanclerza egzaminu z kultury niemieckiej (niem. Kulturexamen), który musiał zdawać każdy przyszły ksiądz po ukończeniu państwowego gimnazjum i uczelni przed otrzymaniem święceń. W okresie kulturkampfu wielu biskupów i księży pod pretekstem wygłaszania treści antypaństwowych osadzano w więzieniach. W efekcie jedna trzecia parafii była nieobsadzona. Na ziemiach polskich atak władz niemieckich na Kościół katolicki wiązał się z germanizacją. Papież Pius IX uznał ustawodawstwo antykościelne za nieobowiązujące księży i wiernych. Bismarck został zmuszony do ustępstw i ugody z Watykanem.
Wyjaśnij, co o relacjach Bismarcka z socjalistami mówi ta karykatura.
Walka z socjalistami zaczęła się w 1878 r., kiedy zakazano działalności ich partii. Pretekstem był nieudany zamach na cesarza. Osobom uznanym za agitatorów zakazano wykonywania zawodów dających możliwość wpływania na ludzi. Posługując się tym argumentem, podejrzewanym o działalność socjalistyczną zamknięto drogę nawet do takich zawodów jak bibliotekarz, księgarz czy restaurator. Jednocześnie Bismarck, walcząc z socjalistami, spełnił część ich postulatów: wprowadził ustawodawstwo społeczne, m.in. ubezpieczenia chorobowe i emerytury od 70. roku życia. Ustawy antysocjalistyczne wbrew zamierzeniom kanclerza nie zdławiły ruchu robotniczego, wręcz przeciwnie – w obliczu zagrożenia wzmocnił się on i skonsolidował.
Zamachy na Wilhelma I Hohenzollerna
Podczas swojego panowania Wilhelm I Hohenzollern co najmniej trzy razy stał się obiektem zamachów. W dniu 14 lipca 1861 r. zaatakował go młody student Oskar Becker, oddając w kierunku monarchy dwa strzały z pistoletu w odległości trzech kroków. Wilhelm doznał jednak tylko lekkiej kontuzji szyi. Do kolejnego zamachu na cesarza doszło 11 maja 1878 r. Tym razem z inicjatywy socjaldemokraty Maxa Hödela, który strzelił parę razy w stronę cesarza i jego małżonki. Wilhelm znowu cudem uniknął śmierci. Trzeci atak nastąpił 2 czerwca tego samego roku. Dokonał go w berlińskiej dzielnicy Tiergarten doktor nauk rolniczych Karl Nobiling.
Monarchia austro‑węgierska
Po klęsce w wojnie z Prusami cesarz Franciszek Józef był zmuszony wprowadzić ustrój konstytucyjny i zawrzeć kompromis z Węgrami. Monarchia, połączona unią realną, składała się od 1867 r. z dwóch części: Cesarstwa Austriackiego, które nosiło oficjalnie nazwę: Królestwa i Kraje Reprezentowane w Radzie Państwa, oraz Królestwa Węgier, nazywanego Krajami Korony Świętego Stefana. Wspólne były wojsko, finanse, waluta, obszar celny, polityka zagraniczna i władca, odrębne zaś rządy, parlamenty i konstytucje. Galicji przyznano autonomię, nie nadano jej jednak statusu trzeciej części monarchii. Nie wyodrębniono także ziem Korony Świętego Wacława, czego domagali się Czesi. Konflikty narodowościowe stały się główną płaszczyzną sporów politycznych wewnątrz Austro‑Węgier.
III Republika Francuska
Zmiany ustrojowe zaszły również we Francji, która we wrześniu 1870 roku stała się republiką, a nie monarchią konstytucyjną, tylko dzięki temu, że monarchiści, dominujący nad republikanami w Zgromadzeniu Narodowym, nie stanowili zwartej siły politycznej – byli podzieleni na legitymistów (zwolenników Burbonów z czasów restauracji ponapoleońskiej), orleanistów (zwolenników Burbonów orleańskich z czasów monarchii lipcowej) i bonapartystów. W rezultacie uchwalono konstytucję Republiki Francuskiej, a w kraju od końca lat 70. przewagę zdobyli republikańscy radykałowie. Głównym celem polityki francuskiej końca XIX w. było odzyskanie utraconych na rzecz Niemiec prowincji: Alzacji i Lotaryngii.
Wyjaśnij, dlaczego sprawa Dreyfusa wywołała tak ogromne kontrowersje.
Brytyjska izolacja i równowaga sił
Polityka brytyjska w Europie opierała się na dwóch zasadach: równowagi sił (ang. balance of power), polegającej na dążeniu do tego, by żadne państwo nie uzyskało przewagi na kontynencie, i tzw. wspaniałej izolacji (ang. splendid isolation), czyli przeświadczeniu, że Wielka Brytania jest czymś lepszym niż reszta kontynentu europejskiego i dopóki brytyjska flota panuje na morzach, dopóty problemy Europy Brytyjczyków nie dotyczą. W polityce wewnętrznej utrwalił się system dwupartyjnysystem dwupartyjny. WigowieWigowie pod przywództwem Williama Gladstone’a przekształcili się w Partię Liberalną, a torysitorysi, na których czele stał Benjamin Disraeli – w Partię Konserwatywną. Oba ugrupowania na przemian, w zależności od wyniku wyborów, tworzyły rząd lub opozycję w Wielkiej Brytanii.
Ustrój Wielkiej Brytanii w XIX w. sprawnie dostosowywał się do zmian społeczno‑gospodarczych epoki industrializacji. Reformy z lat 1832, 1867 i 1884 m.in. znacznie rozszerzyły liczbę uprawnionych do głosowania dzięki obniżeniu cenzusu majątkowegocenzusu majątkowego i wprowadzeniu okręgów jednomandatowych. Wyborom nadano tajny charakter, co ograniczyło możliwość wpływania na decyzje wyborców przez lokalnych przywódców. Rządzący od 1905 r. liberałowie ustanowili diety dla posłów, co ułatwiło dostęp do zawodowego uprawiania polityki osobom niezamożnym. Kilka lat później ograniczyli kompetencje Izby Lordów, której członkowie nie byli wybierani, lecz zasiadali tam dziedzicznie – pozbawiono ją prawa weta wobec decyzji Izby Gmin. Liberałowie uchwalili też nowe ustawy socjalne, m.in. ośmiogodzinny dzień pracy dla górników. Brytyjczykom nie udało się jedynie w pokojowy sposób rozwiązać konfliktu między angielskimi posiadaczami ziemskimi a irlandzkimi dzierżawcami, który miał podłoże nie tylko społeczne, lecz także narodowościowe i wyznaniowe. Nadanie Irlandii statutu dominiumdominium brytyjskiego nastąpiło dopiero w 1921 r.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DixHC9ONn
Film opowiadający o Europie pod koniec dziewiętnastego wieku.
Rosja Aleksandra III
Powstanie styczniowe zahamowało reformy proponowane przez Aleksandra II. Jego zabicie przez narodników (odłam rosyjskich socjalistów utopijnych) sprawiło, że dalsza liberalizacja stała się wręcz niemożliwa. Aleksander III wrócił do reakcyjnej polityki swojego dziadka Mikołaja I. Oparł się na wypracowanym wówczas programie trzech zasad państwowości rosyjskiej: samodzierżawia (samowładztwa), prawosławia i narodnosti (ten ostatni termin można tłumaczyć jako ludowość i narodowość). Pomiędzy carem a jego ludem miało nie być jakiegokolwiek pośrednika – reprezentacji czy parlamentu. W Rosji nie było premiera, tylko ministrowie bezpośrednio podlegli imperatorowi. Polityką rusyfikacji, tak bezwzględną wobec Polaków, objęto także inne narody, w tym uprzywilejowanych dotychczas Niemców mieszkających w krajach nadbałtyckich. Popularność zyskał panslawizm, czyli idea zjednoczenia Słowian pod władzą cesarza rosyjskiego. Nasilił się antysemityzm – właśnie z tego okresu pochodzi słowo „pogrompogrom” (ros. pagrom). Zasadniczym celem polityki europejskiej stało się dla Rosji opanowanie Bałkanów i Konstantynopola wraz z cieśninami.
Bałkany
W latach 70. XIX w. rozwinął się narodowy ruch bułgarski. Był skierowany przeciw Turkom, władającym Bałkanami, i przeciw Grekom, którzy zdominowali hierarchię w Cerkwi prawosławnej. Wybuch powstania antytureckiego pociągnął za sobą okrutne represje ze strony władz tureckich. W 1878 r. do wojny po stronie powstańców przystąpiła Rosja. Turcja została pokonana i zmuszona do podpisania pokoju w San Stefano. Utworzono wtedy Księstwo Bułgarii, ale pod presją pozostałych mocarstw na kongresie w Berlinie zmniejszono owoce rosyjskiego zwycięstwa, pozostawiając Bułgarię w zależności lennej od Turcji. Austro‑Węgrom natomiast przyznano prawo wprowadzenia wojsk okupacyjnych na teren Bośni i Hercegowiny, formalnie do 1908 r. pozostający pod panowaniem tureckim.
Wyjaśnij, jakie znaczenie dla Niemiec miał ten kongres. Weź pod uwagę niemieckie interesy na Bałkanach oraz miejsce zwołania kongresu i rolę w nim Bismarcka.
Weltpolitik
Termin Weltpolitik (niem., polityka światowa) stworzył niemiecki socjolog Max Weber w odniesieniu do polityki Niemiec prowadzonej od lat 90. XIX w. Nowy cesarz Wilhelm II w odróżnieniu od Bismarcka nie obawiał się „koszmaru koalicji”. Uważał, że potężne Niemcy mają prawo do nieograniczonej ekspansji, również zamorskiej. W związku z tym, że w Berlinie wzrosło zainteresowanie koloniami, rozpoczęto program rozbudowy marynarki. Zaangażowanie Niemiec w imperium osmańskim, czego przejawem była budowa kolei bagdadzkiej, mającej połączyć Stambuł z Zatoką Perską, godziło zarówno w interesy brytyjskie, jak i rosyjskie.
Słownik
(łac. census - oszacowanie majątku, obliczenie) ograniczenie praw wyborczych do grupy osób o określonym majątku lub płacących podatki o określonej wysokości
(łac. dies - dzień) zwrot środków finansowych przysługujących posłowi na pokrycie kosztów związanych z wydatkami poniesionymi na wykonywanie mandatu na terenie kraju
(łac., panowanie) autonomiczne terytorium wchodzące w skład Imperium Brytyjskiego; autonomia oznaczała samodzielne zarządzanie sprawami wewnętrznymi
niższa izba (obok Izby Lordów) dwuizbowego brytyjskiego parlamentu, pochodząca z wyborów powszechnych; odgrywa nadrzędną wobec izby wyższej, czyli Izby Lordów; wyodrębniła się w 2. połowie XIV wieku jako jedna z dwóch izb angielskiego parlamentu, rywalizującego z Koroną o kompetencje w sprawach skarbowych, ustawodawczych i sądowych; zasiadali w niej przedstawiciele hrabstw i miast
izba wyższa (obok Izby Gmin) dwuizbowego parlamentu brytyjskiego; nie jest wybieralna, jej skład warunkuje tradycja; powstała w 2 poł. XIV w. po wyodrębnieniu się z Izby Gmin, skupiając członków dawnej rady królewskiej, najwyższych dostojników kościelnych i świeckich panów feudalnych, a w późniejszych latach parów Anglii (dziedziczną arystokrację); w XIX wieku stopniowo traciła swój wpływ na na obsadę i politykę rządu
(niem., walka o kulturę) działania podejmowane przez kanclerza Bismarcka w Cesarstwie Niemieckim w latach 1871–1878, mające na celu ograniczenie wpływów Kościoła katolickiego w państwie
akt przemocy wobec przedstawicieli mniejszości religijnej lub narodowej; słowo to rozpowszechniło się po zamachu na Aleksandra II w 1881 r.; przez Rosję przetoczyła się wtedy fala brutalnych zbiorowych ataków na ludność żydowską, którą fałszywie oskarżano o udział w zabójstwie cara; prawdopodobnie wiele pogromów inspirowała ochrana, czyli tajna carska policja
(z niem. Reich) historyczne określenie państwa niemieckiego; w latach 962‑1806 istniało Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego zwane też I Rzeszą; w latach 1871‑1918 była to II Rzesza; w latach 1918‑1933 Rzesza Niemiecka zwana również Republiką Weimarską; a w latach 1933‑1945 III Rzesza
system partyjny występujący w państwach najczęściej demokratycznych, charakteryzujący się polaryzacją sympatii wyborców, przez co na scenie politycznej danego państwa są widocznie jedynie dwie partie; nie oznacza to, iż inne partie nie istnieją: są one po prostu zmarginalizowane przez dwóch potentatów, wskutek czego ich poglądy ulegają zradykalizowaniu (np. Libertarian Party lub Constitution Party w USA); istnieje również system system jednopartyjny, w którym legalnie funkcjonuje tylko jedna partia sprawująca władzę, a działalność opozycji jest zakazana, oraz system wielopartyjny, w którym funkcjonuje wiele partii z szansą na udział we władzy
(ang. tory ) angielskie ugrupowanie polityczne powstałe w końcu XVII w.; wyraziciele interesów ziemiaństwa, dworu, Kościoła; w opozycji do wigów
angielskie stronnictwo powstałe w XVII w., którego celem było popieranie supremacji parlamentu, przeciwstawianie się absolutyzmowi i zwalczanie torysów; od XIX w. stronnictwo liberalne; nazwa (ang. whigs) została im nadana przez przeciwników politycznych, pierwotnie miała charakter obelżywy – określano w ten sposób rebeliantów szkockich w 1648 roku
Słowa kluczowe
II Rzesza, Otto von Bismarck, Austro‑Węgry, Weltpolitik, trójporozumienie, kulturkampf, entente cordiale, brytyjska izolacja, Bałkany, kongres berliński, Francja, Rosja, świat w II połowie XIX w., świat na początku XX w.
Bibliografia
W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec, Wrocław 2010.
J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, tłum. J. Kałążny, Poznań 2020, e‑book.
J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2001.