Przeczytaj
Germanizacja – czym była?
Z germanizacją na ziemiach polskich mamy do czynienia jeszcze przed rozbiorami Rzeczypospolitej – po zajęciu w 1740 r. przez króla pruskiego Fryderyka II Wielkiego większości Górnego Śląska (stąd nie mówimy o tym regionie, że był pod zaborami, bo pod obce panowanie trafił wcześniej). Gdy wojska pruskie wkraczały na te tereny, zdecydowanie przeważała na nich ludność polskojęzyczna; świadczą o tym liczne zapiski urzędników. Jednak już w 1744 r. Prusacy wprowadzili na Śląsku zakaz stosowania języka polskiego w sądownictwie. Dekadę później zakazano zatrudniania w szkołach nauczycieli bez znajomości języka niemieckiego, a w 1763 r. ustalono powszechny obowiązek nauczania tego języka we wszystkich szkołach podstawowych. Ważną rolę w germanizacji Górnego Śląska odegrała kolonizacja pruska; do końca XVIII w. na Górnym Śląsku osiedliło się ponad 170 tys. Niemców.
Po rozbiorach Rzeczypospolitej władze pruskie zdały sobie sprawę z problemu związanego z powszechną obecnością ludności polskiej na podbitych ziemiach. Jak szacuje brytyjski historyk Norman Davies, Polacy w tym czasie stanowili ok. 40 proc. mieszkańców Prus. W tej sytuacji niemieccy urzędnicy, chcąc wymóc lojalność Polaków wobec ich państwa, wybrali politykę represji.
Na początku XIX w. władze niemieckie wydały zakaz studiowania na zagranicznych uniwersytetach oraz używania języka polskiego na nabożeństwach odprawianych w kościołach ewangelickich. Zabroniły również pielgrzymowania na Jasną Górę do Częstochowy. Granice diecezji zmieniono tak, aby ograniczyć kontakty wiernych i duchowieństwa z biskupstwem krakowskim. Zgodnie z pruską polityką sekularyzacji majątek kościelny został odebrany i przejęty przez zaborcę, a biskupi katoliccy zmuszeni do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Germanizacji towarzyszyła też polityka wspierania protestantyzmu na ziemiach polskich, polegająca m.in. na sprowadzaniu z zachodu kolonistów niemieckich wyznania ewangelickiego i osiedlaniu ich na anektowanych terenach Rzeczypospolitej.
Fazy germanizacji
Germanizacja w zaborze pruskim przechodziła różne etapy; po okresie liberalnego kursu wobec ludności polskiej w latach 1815–1830 nastąpiło, w latach 1830–1840, jej zaostrzenie w Wielkim Księstwie Poznańskim za sprawą tamtejszego nadprezydenta Edwarda Flottwella. W kolejnej dekadzie (lata 1841–1849) proces ten uległ zahamowaniu, by znów wystąpić w okresie tzw. rządów reakcji w latach 1850–1870.
Akcję germanizacyjną nasilił kanclerz Otto von Bismarck w ramach tzw. kulturkampfukulturkampfu. Skierowana ona była przeciw polskiemu szkolnictwu i Kościołowi katolickiemu. W latach 1872–1874 niemal całkowicie wyrugowanowyrugowano język polski ze szkół. Polaków pracujących jako nauczyciele usuwano, a na ich miejsce zatrudniano Niemców. W 1876 r. ostatecznie wycofano język polski z sądownictwa i urzędów na całym obszarze ziem zaboru pruskiego. Prześladowanie przez Bismarcka Kościoła katolickiego wywołało kontrowersje nie tylko na ziemiach polskich, ale również w całych Niemczech. Spór dotyczący wiary i roli Kościoła nastawiał wrogo do rządu szerokie masy chłopskie, przyzwyczajone do posłuchu wobec władzy. Dodatkowo nastroje antyniemieckie jednoczyły Polaków z całego zaboru pruskiego, w tym z diecezji wrocławskiej, chełmińskiej, warmińskiej, mobilizując ich do współpracy pod hasłem obrony wiary. Nawet w niemieckim parlamencie Polacy zyskali potężnego sojusznika w partii katolickiej – Centrum, opozycyjnej wobec Bismarcka. Gdy arcybiskup gnieźnieński Mieczysław Ledóchowski sprzeciwił się ustawie z 1873 r., uzależniającej Kościół od państwa, został przez Prusaków uwięziony w Ostrowie Wielkopolskim. Dzięki temu stał się jeszcze bardziej popularny wśród polskich diecezjandiecezjan. Za realizację polityki papieskiej, sprzeciwiającej się działaniom władz niemieckich zmierzających do rozdziału Kościoła katolickiego od państwa, Ledóchowskiemu zostały nadane w 1875 r. godności kardynała. Ponieważ kardynałów w myśl prawa niemieckiego traktowano na równi z członkami rodziny królewskiej i nie można było ich więzić, w następnym roku arcybiskupa zwolniono, nakazano mu jednocześnie opuszczenie kraju. Ledóchowski udał się do Watykanu, skąd zarządzał diecezjami przez tajnych delegatów.
W 1885 r. władze zaborcze rozpoczęły tzw. rugi pruskie, czyli realizację zarządzeń nakazujących opuszczenie wschodnich prowincji państwa wszystkim Polakom posiadającym obywatelstwo rosyjskie lub austriackie, a także Żydom pochodzącym z Imperium Rosyjskiego. Represje te dotknęły ogólnie ok. 26 tys. osób, przede wszystkim robotników i rzemieślników, w tym ok. 8 tys. z Górnego Śląska. Władze niemieckie stopniowo starały się wypierać język polski z życia publicznego, w tym ze szkół. W 1887 r. usunęły język polski jako osobny przedmiot szkolny.
W jaki sposób malarz ukazał niemieckich osadników i skontrastował ich z usuwaną z gospodarstwa polską rodziną?
Po dymisji Bismarcka nastąpiło w latach 1890–1894 przejściowe złagodzenie polityki antypolskiej (tzw. era Capriviego). Germanizacja znacząco wzmogła się znów pod koniec XIX w. i trwała do I wojny światowej, wywołała w tym okresie wyjątkowo silny opór ludności polskiej. Istotną rolę odgrywał w niej Niemiecki Związek Kresów Wschodnich – nacjonalistyczna organizacja zwana potocznie HakatąHakatą. Jej członkami byli przede wszystkim urzędnicy, kupcy, ale także nauczyciele i rzemieślnicy (na początku XX w. do Hakaty należało ok. 20 tys. osób, przed wybuchem I wojny światowej członków było już ponad dwa razy więcej). Głównym zadaniem związku było dążenie do zminimalizowania udziału Polaków w życiu społecznym i politycznym, a jednocześnie budowanie wśród Niemców negatywnego obrazu polskich sąsiadów jako gorszych, zacofanych. Przedstawiciele Hakaty walczyli z używaniem języka polskiego w szkołach i urzędach, organizowali narodowe wiece, naciskali również na władze, aby prowadziły antypolską politykę.
W 1904 r. weszła w życie wymierzona w Polaków ustawa budowlana o osadnictwie – bez zgody władz niemieckich nie wolno było budować stałych budynków. Cztery lata później niemiecki parlament przegłosował ustawę o stowarzyszeniach, która w pkt. 12 zakazywała używania na zgromadzeniach publicznych języka polskiego w miejscowościach, w których mieszkało mniej niż 60 proc. Polaków. Posłowie poparli również „ustawę wywłaszczeniową” o przymusowym wykupie ziemi od Polaków, nie weszła jednak ona w życie wskutek protestów opinii międzynarodowej.
Proces germanizacji odcisnął także piętno na polskich nazwiskach. W samym Gdańsku w okresie od 1874 do 1944 r. urzędowo zmieniono ponad 24 tys. polskich nazwisk. Praktyka ta polegała m.in. na zapisywaniu polskich nazwisk za pomocą niemieckich odpowiedników oraz fonetyki polskiej według zasad języka germańskiego. Dlatego nie każde obco brzmiące nazwisko jest dowodem, że dana rodzina ma niepolskie korzenie.
Polacy wobec germanizacji. Walka o ziemię
Ludność polska, szczególnie w Wielkopolsce, skutecznie opierała się germanizacji. Zwieńczeniem tego procesu było odzyskanie przez II Rzeczpospolitą przeważającej części zaboru pruskiego (z wyjątkiem Warmii, a z uprzemysłowionym Górnym Śląskiem, który jeszcze przed zaborami trafił pod panowanie niemieckie). Jednak zanim do tego doszło, przez ponad wiek Polacy starali się podtrzymywać tożsamość narodową i pamięć o niepodległym kraju.
Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy
Taki tytuł nosił polski serial historyczny w reżyserii Jerzego Sztwiertni, wyprodukowany przez Telewizję Polską w latach 1979–1981. Ukazując losy kilku rodzin z Wielkopolski, przedstawia walkę Polaków z germanizacją w latach 1815–1918. Mimo że zawiera fikcyjne wątki fabularne, oparty jest na faktach i prezentuje dzieje autentycznych postaci historycznych. Tytułowe sformułowanie z czasem weszło do języka potocznego jako określenie zmagań Polaków z niemieckim zaborcą.
Serial można obejrzeć na stronie Telewizji Polskiej pod adresem: vod.tvp.pl.
Porażki powstań z lat 1830–1831 oraz czasu Wiosny Ludów skłoniły Polaków do zmiany taktyki w walkach z pruskim zaborcą. Zamiast na akcji zbrojnej skupili się na tzw. pracy organicznej. Polegała ona na prowadzeniu różnego rodzaju działań (legalnych, w ramach obowiązującego ustawodawstwa pruskiego), które miały wzmacniać organizację społeczeństwa polskiego i przyczyniać się do jego rozwoju w dziedzinie kultury, oświaty i gospodarki. Prekursorem tego typu działań był Dezydery Chłapowski, który wcześniej, rozczarowany polityką Napoleona wobec Polski, uznał, że jedyną możliwą drogą do odzyskania niepodległości jest odpowiednie ekonomiczne i edukacyjne przygotowanie społeczeństwa. Po upadku powstania listopadowego do Chłapowskiego dołączył Karol Marcinkowski. W założonych przez niego towarzystwach (m.in. Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół NaukPoznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk oraz Spółce Akcyjnej BazarSpółce Akcyjnej Bazar) wychowało się kolejne pokolenie wielkopolskich społeczników, wśród których najważniejszą rolę odegrali przemysłowiec i filolog Hipolit Cegielski, ksiądz Augustyn Szamarzewski, ksiądz Piotr Wawrzyniak, a także działacz gospodarczy Maksymilian Jackowski (zobacz galerię poniżej). To właśnie dzięki pracy społeczników możliwe były przetrwanie fali niemieckiego nacjonalizmu i szowinizmuszowinizmu oraz skuteczna obrona podstaw ekonomicznego przetrwania narodu.
Wskaż, jaki był cel działań przedstawionych w galerii postaci.
Pogrom Francji przez Prusy w 1870 r. zapoczątkował erę hegemoniihegemonii II Rzeszy w Europie. Nowa faza konfliktu Polaków z władzami zaborczymi rozpoczęła się w kolejnej dekadzie, a jej punkt ciężkości przesunął się ze spraw administracyjnych i szkolnych na kwestie gospodarcze, a dokładniej – walkę o ziemię. W 1886 r. sejm pruski na wniosek rządu powołał Komisję Kolonizacyjną z funduszem 100 mln marek. Miała ona skupować majątki ziemskie od polskiej szlachty i chłopów, a następnie parcelowaćparcelować uzyskaną w ten sposób ziemię między przybyszów z Cesarstwa Niemieckiego. Efektem tych działań miały być nowe wsie niemieckie w Wielkopolsce i na Pomorzu. Mimo ogromnych pieniędzy przekazywanych na ten cel akcja nie przyniosła zaborcom sukcesu; jednym z powodów była niechęć samych Niemców do wędrówki na wschód (ostatecznie na ziemiach polskich osiedlono ok. 22 tys. rodzin). W 1908 r. przepisy zaostrzono, wprowadzano bowiem urzędowy nakaz wykupywania ziemi od Polaków. Jednak Polacy uznali, że skoro rząd pruski stara się ich usunąć z własnej ziemi, to oni, całkiem legalnie, usuną niemieckich kolonizatorów. W tym celu powstały tzw. spółki parcelacyjne, udzielające tanich sąsiedzkich kredytów na wykup ziemi od przybyszów z zachodu.
Zmasowany pruski program kolonizacyjny zakończył się zupełną klęską, bo w latach 1896–1914 niemiecka własność ziemska nie tylko się nie zwiększyła, ale nawet zmniejszyła – o 50 tys. hektarów. Stało się tak dzięki licznym inicjatywom i organizacjom polskim, które pozwoliły uniezależnić się finansowo ludności polskiej od niemieckich banków i kredytów. Szczególne znaczenie miała Spółka Rolników Parcelacyjna, która dzięki sąsiedzkiej pomocy pozwalała obejść niemieckie ustawy utrudniające Polakom zakup ziemi. W istocie niektóre polskie spółki, liczące ponad 50 tys. członków, były masowymi organizacjami narodowymi. Patronem wielu z tych działań stał się pod koniec XIX w. ksiądz Piotr Wawrzyniak. W zaborze pruskim rozwijała się także spółdzielczość, której celem było wsparcie polskiej przedsiębiorczości, utrzymanie polskiego stanu posiadania i walka z lichwąlichwą. W 1861 r. powstało Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców m. Poznania – pierwsza polska spółdzielnia oszczędnościowo‑kredytowa. Rok później podobne instytucje założono w Brodnicy i Gołubiu.
Symbolicznego wymiaru nabrał kolejny konflikt Polaków z niemiecką biurokracją. Wobec wprowadzenia w 1904 r. przepisu o specjalnym zezwoleniu na budowę domu, co miało utrudnić ludności polskiej zakup ziemi, Michał Drzymała nabył wóz podobny do cyrkowego, w którym zamieszkał. Aby pozostawać w zgodzie z pruskimi przepisami, Polak codziennie przesuwał ów wóz na niewielką odległość, co zapewniało mu argument, iż jako pojazd ruchomy nie podlega on przepisom prawa budowlanego. Przez kilka lat trwała sądowo‑administracyjna walka, w której stosowano kruczki prawnekruczki prawne; władze pruskie zaczęły nękać Drzymałę za drobne uchybienia i w końcu udało im się usunąć wóz. Wówczas Drzymała zamieszkał w lepiance, którą wkrótce zburzono pod pretekstem naruszenia przepisów przeciwpożarowych. W końcu Polak kupił inną działkę ze starym domem, na którego remont zgoda urzędów nie była potrzebna.
W obronie kultury polskiej
Obok walki o polskie majątki i stan posiadania, w której posługiwano się metodą pracy organicznej w ramach pruskiego ustawodawstwa, trwały też zmagania na polu kultury. Ponieważ w zaborze pruskim nie działała żadna wyższa uczelnia, dlatego życie kulturalne i naukowe toczyło się w prywatnych polskich ośrodkach. Pod koniec lat 20. XIX w. powstały dwie polskie biblioteki: Biblioteka Działyńskich, utworzona w zamku w Kórniku przez hrabiego Tytusa Działyńskiego, oraz Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu. Wśród zbiorów kórnickiej placówki zgromadzono m.in. rękopisy Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego, a czytelnia poznańskiej instytucji od początku miała charakter publiczny, dostępna była dla wszystkich zainteresowanych – zarówno uczonych, jak i młodzieży szkolnej. Obie biblioteki stały się w XIX w. ostoją kultury polskiej, jak również ośrodkami badań nad polską literaturą i historią. Istotną rolę naukową odgrywało także wspominane już wcześniej Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Na ziemiach znajdujących się pod zaborem pruskim powstawały również polskie tytuły prasowe, m.in. wydawana przez Wiktora Kulerskiego „Gazeta Grudziądzka”. W 1914 r. osiągnęła ona ogromny nakład 136 tys. egzemplarzy i było to polskie pismo o największym nakładzie na świecie. Sam Kulerski, polski poseł do Reichstagu w Berlinie w latach 1903–1911, był autorem większości artykułów wstępnych do tej gazety, umieszczał też w niej własne tłumaczenia nowel i opowiadań, głównie z języka francuskiego. Polskim posłem zasiadającym w niemieckim parlamencie był też Natalis Sulerzyski, pochodzący z okolic Kwidzyna, który w swoich pamiętnikach stworzył niezwykle barwny obraz codziennego życia ziemiaństwa polskiego w Prusach Zachodnich.
Z kolei na Śląsku najbardziej znanym polskim wydawcą był Karol Miarka (młodszy), który drukował w masowych nakładach książki, m.in. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego, a także kalendarze i śpiewniki, po czym rozprowadzał je wśród mieszkańców wsi i małych miasteczek. Olbrzymią popularnością na Śląsku cieszył się Kalendarz Mariański, który w 1898 r. osiągnął gigantyczny nakład 100 tys. egzemplarzy.
Jednak za prekursora narodowego odrodzenia na Śląsku uchodzi Józef Lompa, który uparcie domagał się nauki języka polskiego oraz historii Polski w szkołach, był również zaangażowany w ideę tworzenia polskich bibliotek na Śląsku. Założył Czytelnię Ludową w Lubecku koło Lublińca. Publikował w bytomskim „Dzienniku Górnośląskim”, współtworzył w tym mieście Towarzystwo Nauczycieli Polaków.
Wskaż, gdzie polscy studenci mogli się kształcić w języku narodowym. Dlaczego wydany przez władze niemieckie zakaz studiowania na zagranicznych uniwersytetach był dla nich tak bolesny?
Protesty, demonstracje
Mimo wielu protestów w okresie rządów kanclerza Bernarda Bülowa (w latach 1900–1909) ostatecznie zlikwidowano w Prusach nauczanie w języku polskim, zakazano także nauki religii po polsku. Spowodowało to strajki szkolne, w tym najsłynniejszy we Wrześni: 20 maja 1901 r. niemiecki nauczyciel Schölzchen wymierzył karę chłosty 14 polskim dzieciom za odmowę odpowiadania po niemiecku na lekcji religii. W reakcji na to przed szkołą zebrał się wzburzony tłum. Przeciwko temu prawu zbuntowało się aż 118 uczniów, wybuchł strajk dzieci wrzesińskich, czynnie poparty przez ich rodziców.
My z Tobą Boże rozmawiać chcemy,
lecz Vater unser nie rozumiemy,
i nikt nie zmusi nas Ciebie tak zwać,
boś Ty nie Vater, lecz Ojciec nasz.Indeks górny Anonimowy wiersz napisany przez dzieci wrzesińskie w 1901 r. Indeks górny koniecAnonimowy wiersz napisany przez dzieci wrzesińskie w 1901 r.
Uczestników protestów władze niemieckie ukarały grzywnami i więzieniem (od dwóch miesięcy do dwóch i pół roku); najsurowszy wyrok otrzymała Nepomucena Piasecka, matka pięciorga dzieci strajkujących we Wrześni, która sprzeciwiała się biciu uczniów.
Wyjaśnij, dlaczego na zdjęciu widoczne są dzieci w różnym wieku.
Brutalne prześladowania polskich dzieci we Wrześni przez rząd pruski przyniosły jednak skutek odwrotny. Polski opór przeciwko germanizacji znacząco się wzmocnił, a Polacy we wszystkich zaborach się zjednoczyli. Przeciw brutalnej germanizacji polskich dzieci protestowali Maria Konopnicka oraz Henryk Sienkiewicz, który cztery lata później został laureatem Literackiej Nagrody Nobla.
Polacy wyrażali również przywiązanie do swojej tożsamości i ojczystych dziejów przez organizowanie manifestacji i obchodów ważnych wydarzeń w historii Polski. W Toruniu w 1873 r. świętowano 400. rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika, a 10 lat później w całym zaborze pruskim celebrowano 200. rocznicę odsieczy wiedeńskiej. Uroczyście obchodzono stulecie uchwalenia Konstytucji 3 maja (w Poznaniu powołano nawet specjalny komitet jubileuszowy), 100. urodziny Juliusza Słowackiego oraz Fryderyka Szopena. Jednak przede wszystkim okazją do wyjątkowego zamanifestowania polskości były obchody 500‑lecia bitwy pod Grunwaldem zorganizowane w Krakowie. Polacy pochodzący ze wszystkich trzech zaborów byli członkami komitetu organizacyjnego, uczestniczyli także w tym wydarzeniu w lipcu 1910 r.
O tym, jak skutecznie Polacy walczyli z germanizacją, świadczy przykład zwycięskiego powstania wielkopolskiego. Powstańcy byli nie tylko dobrze przygotowani i waleczni, ale także pokonali Niemców ich własną bronią, i to dosłownie. Lokalne samorządy i legalnie działające polskie organizacje pod koniec 1919 r. słały bowiem do Berlina apele o przysłanie broni, która miała posłużyć zapobieżeniu komunistycznej rebelii. Skrupulatni i zapobiegliwi Niemcy broń przysłali, a Polacy z Wielkopolski wykorzystali ją, aby wypędzić ich ze swojej ziemi. Powstanie wielkopolskie jako jedyne z powstań narodowych zakończyło się pełnym sukcesem.
Słownik
(od „diecezja”, z łac. dioecesis – okręg administracyjny) członek wspólnoty diecezjalnej – jednostki kościelnego podziału administracyjnego, którą zarządza biskup
potoczna, nadana przez Polaków, nazwa nacjonalistycznej organizacji niemieckiej (oficjalna nazwa to Niemiecki Związek Kresów Wschodnich) powstałej w 1894 r. w celu tępienia polskości i prowadzenia germanizacji; nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwisk założycieli organizacji: H.K.T.: finansisty T. Hansemanna oraz ziemian H. Kennemanna i H. Tiedemanna
(z gr. hegemonia – przywództwo) przewaga militarna i polityczna jednego państwa nad innymi
(pochodzi od regionalnego określenia słowa pogrzebacz); wykorzystanie przepisów prawnych, służące do osiągnięcia określonego celu; wybieg prawny stosowany przez prawnika; często uznawany za nieetyczny bądź nieuczciwy
(niem., walka kulturowa) prowadzona pod koniec XIX w., z inicjatywy kanclerza Ottona von Bismarcka, polityka walki o podporządkowanie Kościoła katolickiego państwu oraz zachowanie „czystości” kultury niemieckiej; na ziemiach polskich pod zaborem niemieckim była ona połączona z zaostrzeniem germanizacji
nieetyczne udzielenie pożyczki; w przypadku gdy udzielający pożyczki wykorzystuje trudną sytuację pożyczającego i wymusza na nim wyższe (niż ogólnie przyjęte) odsetki albo inne opłaty
dzielenie ziemi w większych gospodarstwach na mniejsze działki (tzw. parcele), które następnie są sprzedawane lub przekazywane w użytkowanie
powstałe w 1857 r. stowarzyszenie, którego członkowie postawili sobie za cel ochronę oraz rozwój polskiej kultury narodowej i nauki w zaborze pruskim, gdzie nie działała żadna polska wyższa uczelnia; Towarzystwo gromadziło naukowców i artystów, którzy mogli spotykać się, a także prowadzić regularne prace naukowe na różnych wydziałach; PTPN było tak naprawdę jedynym animatorem życia naukowego w Wielkopolsce
usuwać kogoś z zajmowanego miejsca, wypędzać, wydalać; także: usuwać coś
powołana w 1838 r. spółka, której większość akcjonariuszy stanowili polscy ziemianie, a jej zadaniem było wspieranie pożytecznych inicjatyw mających na celu rozwój gospodarczy i kulturalny polskiej społeczności; jej dziełem był m.in. hotel Bazar w Poznaniu, w którym znajdowały się polskie sklepy (m.in. „sklep żelazny” Hipolita Cegielskiego), a także miały siedzibę różne towarzystwa społeczne (Towarzystwo Wykładów Ludowych, Centralne Towarzystwo Gospodarskie), gazety („Dziennik Poznański”, „Kurier Poznański”) i Bank Włościański
zbiorowe, dobrowolne, okresowe zaprzestanie podstawowych czynności w procesie pracy lub nauki przez grupę albo zbiorowość społeczną w celu wymuszenia realizacji jej żądań przez ośrodek nadrzędny lub grupę kierującą jej działalnością (właściciela przedsiębiorstwa, organy władz państwowych); najczęściej przerwanie pracy przez pracowników najemnych w celu poprawy warunków pracy i wynagrodzenia za nią, podejmowane głównie przez robotników przemysłowych, zwalczane przez właścicieli przedsiębiorstw
(z franc. chauvinisme) postawa charakteryzująca się bezkrytycznym umiłowaniem własnego narodu połączonym z lekceważeniem innych narodów i poczuciem wyższości nad ich przedstawicielami; z czasem znaczenie terminu objęło także przekonanie o wyższości własnej grupy społecznej, rasy czy płci; nazwa pochodzi od nazwiska Nicolas Chauvin, jednej z postaci komedii autorstwa Eugène’a Scribe’a
Słowa kluczowe
germanizacja, kulturkampf, Otto von Bismarck, praca organiczna, Prusy, strajk we Wrześni, zabory, Hakata, Komisja Kolonizacyjna, rugi pruskie, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami
Bibliografia
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.
W. Jamrożek, W rocznicę wydarzeń wrzesińskich i strajków szkolnych w zaborze pruskim, „Biuletyn Historii Wychowania” 1996, nr 3–4.
E. Lenard, Z. Morawski, A. Żuberek, Historia w tekstach źródłowych dla licealistów, cz. 2, Warszawa 2004.
A. Szwarc, Węzły pamięci niepodległej Polski, Muzeum Historii Polski, Kraków–Warszawa 2014.
L.B. Paszkiewicz, Pruski i komunistyczny „kulturkampf”. Studium porównawcze, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno‑Historyczne” 2010, R. 11, nr 1 (16).