Organy samorządu terytorialnego w Polsce mają zagwarantowaną prawem niezależność działania od władz centralnych. Rząd nie może ingerować w rozstrzygnięcia gmin, powiatów i województw, które mieszczą się w granicach ich ustawowych kompetencji. Istnieje jednak pewien rodzaj nadzoru, który funkcjonuje w Polsce – jest to nadzór nad organami samorządowymi na podstawie kryterium zgodności z prawem. Organami takiego nadzoru są: Prezes Rady Ministrów, wojewodowie oraz regionalne izby obrachunkoweregionalne izby obrachunkoweregionalne izby obrachunkowe.

Nadzór wojewody

Uchwały podejmowane przez władze samorządowe muszą być zgodne z prawem. Organy samorządów: wójt (burmistrz lub prezydent miasta), starosta oraz marszałek województwa, zobowiązane są do przedkładania wojewodzie uchwał przyjętych odpowiednio przez radę gminy, radę powiatu oraz sejmik wojewódzki. Muszą to zrobić w ciągu siedmiu dni od dnia ich przyjęcia. Zobowiązane są również do składania wyjaśnień i przedstawiania mu innych wymaganych informacji.

Wojewoda, który jest przedstawicielem Rady Ministrów w województwie, orzeka, czy przyjęte przez radę gminy, radę powiatu lub sejmik województwa akty prawa miejscowego są zgodne z prawem. W ciągu 30 dni od doręczenia uchwały wojewoda może stwierdzić, że jest ona sprzeczna z konstytucją, ustawą lub rozporządzeniem. Wówczas unieważnia ją, wstrzymując tym samym wykonanie tego aktu prawnego.

Decyzja wojewody nie jest ostateczna. Organ jednostki samorządu terytorialnego, który wydał unieważniony akt prawa, może złożyć skargę na rozstrzygnięcie nadzorcze do sądu administracyjnego. Rozwiązanie takie służy gwarancjom niezależności samorządów terytorialnych od centralnych władz państwowych.

Po upływie 30 dni od doręczenia uchwały wojewoda nie może już orzec o jej nieważności. Ma prawo jednak wystąpić do sądu administracyjnego z wnioskiem o uznanie jej za niezgodną z prawem. Jeśli z kolei wojewoda stwierdzi „nieistotne naruszenie prawa” w akcie prawa lokalnego, nie unieważnia go, ale ogranicza się do stwierdzenia nieprawidłowości.

Nadzór regionalnych izb obrachunkowych

W zakresie gospodarki finansowej oraz zamówień publicznych organem nadzoru nie są już wojewodowie, ale regionalne izby obrachunkowe. Organy samorządowe zobowiązane są do dostarczania im uchwał budżetowych oraz składania wyjaśnień na temat lokalnych finansów. Regionalna izba obrachunkowa może stwierdzić niezgodność budżetu gminy, powiatu lub województwa z prawem i wydać orzeczenie o jego nieważności. W przypadku nieprzyjęcia przez organ stanowiący samorządu terytorialnego uchwały budżetowej na dany rok do końca stycznia, izba sama ustala budżet danej jednostki. Izby kontrolują także kwartalne sprawozdania jednostek samorządowych z wykonania budżetu.

Ponadto co najmniej raz na cztery lata, regionalne izby obrachunkowe przeprowadzają kompleksową kontrolę gospodarki finansowej każdej gminy, każdego powiatu i każdego województwa. Inspektorzy izb sporządzają wówczas wystąpienia pokontrolne. Są to sprawozdania z przeprowadzonych kontroli, przekazywane kontrolowanym podmiotom. Zawierają one uwagi inspektorów oraz zalecenia, jakie zdaniem izby jednostka samorządu terytorialnego powinna wykonać.

W Polsce funkcjonuje 16 regionalnych izb obrachunkowych. Każdą z nich kieruje kolegium składające się z prezesa, jego zastępcy oraz pozostałych członków. Wszyscy oni są powoływani przez Prezesa Rady Ministrów, choć nominacje poprzedzone są konkursami. Kolegia izb podlegają nadzorowi ministra odpowiedzialnego za administrację publiczną, na podstawie kryterium zgodności z prawem.

Zawieszenie lub rozwiązanie organu samorządowego

W szczególnych okolicznościach organy samorządowe mogą zostać zawieszone lub rozwiązane.

W przypadku przedłużającego się braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych przez organy gminy, powiatu lub województwa, Prezes Rady Ministrów może, na wniosek ministra odpowiedzialnego za administrację publiczną, zawiesić organy samorządowe. Ustanawia wówczas zarząd komisarycznyzarząd komisarycznyzarząd komisaryczny w danej jednostce. Oznacza to, że zadania i kompetencje zawieszonych organów przejmuje powołany przez premiera komisarz rządowykomisarz rządowykomisarz rządowy. Zarząd komisaryczny może zostać ustanowiony na okres nie dłuższy niż dwa lata (i nie dłużej niż do kolejnych wyborów samorządowych).

W przypadku powtarzającego się naruszania konstytucji lub ustaw organ samorządowy może zostać rozwiązany. Dotyczy to rady gminy, rady powiatu oraz sejmiku województwa. Z wnioskiem o rozwiązanie organu występuje Prezes Rady Ministrów, a stosowną uchwałę podejmuje sejm. W takiej sytuacji szef rządu, na wniosek ministra odpowiedzialnego za administrację publiczną, wyznacza osobę, która do czasu wyborów będzie pełniła obowiązki rozwiązanego organu. Jeśli tym organem jest rada powiatu oraz sejmik wojewódzki, rozwiązaniu ulegają jednocześnie organy wykonawcze – zarząd powiatu oraz zarząd województwa. W przypadku gminy sytuacja wygląda inaczej. Na wniosek wojewody wójt (burmistrz, prezydent miasta) może zostać w takich okolicznościach odwołany przez Prezesa Rady Ministrów.

Słownik