Polskie „stracone pokolenie”

I wojna światowa w całej Europie przyniosła ogromne zmiany demograficznedemografiademograficzne. Nie inaczej było na ziemiach polskich. Trwający ponad cztery lata konflikt przyniósł śmierć wielu milionom Polaków walczących w różnych armiach państw zaborczych. W porównaniu z okresem sprzed wojny zaludnienie na terytorium ukształtowanym po 1918 r. spadło o niemal 14 proc. (4 mln).

Straty ludnościowe na ziemiach polskich były rezultatem przede wszystkim bezpośrednich działań wojennych. Polacy stawali się celem wrogich armii, służąc na wszystkich frontach I wojny światowej. Działania wojenne stanowiły główny, acz nie jedyny czynnik odpowiedzialny za spadek liczby ludności. Okres wojny nie sprzyjał zawieraniu związków małżeńskich i zakładaniu rodziny. Duże straty demograficzne były też wynikiem pojawienia się epidemiiepidemiaepidemii i chorób, z którymi zmagało się wielu mieszkańców ziem polskich. Do najgroźniejszych zaliczały się tyfus, dur brzuszny, ospa, gruźlica, cholera (w przypadku tej ostatniej śmiertelność wynosiła nawet 70 proc. chorujących). Szczególnie zabójcza okazała się epidemia grypy hiszpankigrypa hiszpankagrypy hiszpanki, która na całym świecie pochłonęła 25–100 mln ofiar. W Polsce brakuje danych statystycznych dotyczących hiszpanki, można jednak założyć, porównując sytuację Rzeczypospolitej z tą w innych krajach Europy, że liczba ofiar wyniosła ok. 250 tys. Do wysokiej zapadalności na choroby w znacznej mierze przyczyniało się obniżenie odporności. Głód, niedożywienie, trudności aprowizacyjneaprowizacjaaprowizacyjne okresu wojny spowodowały, zwłaszcza w miastach, że choroby zakaźne szybko się rozprzestrzeniały. Dodatkowo obniżył się poziom higieny. Władze na różne sposoby starały się przeciwdziałać epidemiom, m.in. inicjowały akcję budowy szaletówszaletyszaletów, w działania te włączały się różne organizacje, często związane z instytucjami kościelnymi. Wzrastająca liczba zgonów w połączeniu z faktem, że rodziło się coraz mniej dzieci, doprowadziły do ujemnego przyrostu naturalnegoprzyrost naturalnyprzyrostu naturalnego. W Królestwie PolskimKrólestwo PolskieKrólestwie Polskim notowano średnio 26 urodzeń na 1000 mieszkańców, z których umierało 26,5. Gorzej było w dawnym zaborze niemieckim – tu na 1000 mieszkańców przypadały 23 zgony, a rodziło się ok. 21 dzieci.

R1E79i8LUnoa1

Zdjęcie przedstawia hale, na której w równych rzędach ustawione są polowe łóżka. Na łóżkach leżą ludzie., przykryci kocami.

Zmiany społeczne

I wojna światowa zmieniła wiele miast i miasteczek w morze ruin. Tym samym sprawiła, że miliony ludzi nagle znalazło się bez dachu nad głową. Po zakończeniu wojny zaczęli powracać jeńcy wojenni, wielu też, usłyszawszy o powstaniu niepodległej Rzeczypospolitej, decydowało się na powrót z emigracji. Ze zniszczonych miast i miasteczek w głębi Rosji i Niemiec, a także z innych krajów Europy Zachodniej i Ameryki napływali ludzie, co wywoływało w miastach ogromne przeludnienie. To zaś prowadziło do napięć społecznych. W miastach pojawiało się również więcej ludności wyznania mojżeszowego, która uciekała przed zniszczeniami na wschodzie.

W wyniku zrujnowania gospodarki wielu robotników pozostało bez pracy. W chwili odzyskania niepodległości w przemyśle zatrudnionych było zaledwie 15 proc. robotników w porównaniu ze stanem z roku 1913. Ci, którzy nie znaleźli pracy, najczęściej zasilali margines społeczny w miastach. Ewentualnie wyjeżdżali na wieś, co pogłębiało jeszcze problemy ekonomiczne, wieś bowiem przy niekorzystnej strukturze gospodarstw rolnych (przewadze małych gospodarstw), nie była w stanie zapewnić zatrudnienia tak wielu osobom. W prasie nierzadko pojawiały się ogłoszenia osób poszukujących pracy – jakiejkolwiek. Efektem braku możliwości utrzymania się była emigracja zarobkowa.

Podczas wojny została także zachwiana równowaga płci. Na frontach ginęli przede wszystkim mężczyźni. W końcu 1918 r. na ziemiach polskich – tak jak w innych krajach europejskich – było zatem więcej kobiet niż mężczyzn. Na przykład w Łodzi na 130 kobiet przypadało 100 mężczyzn. Okres wojny i związanej z nią nieobecności mężczyzn sprzyjał większej aktywizacji kobiet na płaszczyźnie społecznej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej. Było to zjawisko wspólne dla całej Europy. Stanowiło też pokłosie działań podejmowanych na rzecz równouprawnienia od końca wieku XIX. Po wojnie wiele kobiet powróciło jednak do swoich tradycyjnych ról społecznych – żon, matek i córek. Trzeba było czasu, by zjawisko aktywności kobiet się utrwaliło i przyniosło głębszą zmianę. Lata wojny i okres, który bezpośrednio po niej nastąpił, były pierwszym etapem prowadzącym ku równouprawnieniu.

R1dl7cbQdHVGP

Zdjęcie przedstawia umundurowane kobiety zebrane wokół działka strzelniczego. Jedna z kobiet trzyma w rękach taśmę z amunicją.

Zapaść

Ziemie polskie szczególnie dotkliwie odczuły skutki wojny. Działania wojenne toczyły się na terytorium przyszłej Polski. Front kilkakrotnie przesuwał się przez ziemie polskie, a miasta i wsie przechodziły z rąk do rąk, niektóre miejscowości nawet kilkakrotnie (np. Galicyjskie Brody aż szesnaście razy). W 1915 r. Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecką i austro‑węgierską. O ile drugi okupant nie uciekał się do drastycznych metod w traktowaniu ludności polskiej, o tyle Niemcy rekwirowali żywność, konie, maszyny przemysłowe – prowadzili na obszarze okupowanym gospodarkę rabunkowągospodarka rabunkowagospodarkę rabunkową. Podobną politykę stosowali Rosjanie, którzy wywozili z terenów okupowanych całe wyposażenie zakładów przemysłowych. Zabierali maszyny, urządzenia, silniki, kable elektryczne, pozostawiali puste hale. Za ponad połowę zniszczeń w Królestwie Polskim odpowiadał okupant niemiecki, za 22 proc. okupant austro‑węgierski, za 18 proc. rosyjski, a tylko 4 proc. zniszczeń wynikało z bezpośrednich działań wojennych. Ziemie polskie uległy głębokiej dezindustralizacjidezindustrializacjadezindustralizacji. Szczególnie dotkliwie ucierpiała infrastruktura. Wrogie armie stosowały taktykę spalonej ziemi: gdy się wycofywały, niszczyły wszystkie zabudowania, sprzęt i zapasy, aby nie dostały się one w ręce nieprzyjaciela. Według przybliżonych szacunków poważnie uszkodzono ponad połowę mostów, dworców i linii kolejowych. Zostały zniszczone budynki mieszkalne, przerwana komunikacja, a straty te jeszcze długo pozostawały trudne do naprawienia. W ten sposób podróż koleją opisywał cztery lata po zakończeniu wojny Wacław Dziewulski:

Najmniejszych zniszczeń doznał dawny zabór niemiecki, gdyż tam działania wojenne się nie toczyły. Mimo to produkcja przemysłowa znalazła się w zapaści, spadły wszystkie istotne wskaźniki. Jeszcze pięć lat po zakończeniu wojny poziom produkcji przemysłowej stanowił ledwie ponad 60 proc. produkcji sprzed wojny. A wiele czynności, które wcześniej wykonywały maszyny, teraz robiono ręcznie. Tę sytuację w gospodarce przedstawiają poniższy wykres oraz galeria interaktywna.

RgQSq4Bh0O8ao

Ilustracja przedstawia ruiny zabudowań na miejskim placu. Pozostałości to wysokie kolumny i fragmenty elewacji.

R15vTuLrWiw0W

Zdjęcie przedstawia panoramę miasta widzianego z lotu ptaka. W lewym, dolnym rogu fotografii duży kompleks fabryczny, nieopodal, w centralnej części kościół. Wokół tereny zielone, trawniki, nasadzenia, drzewa, klomby. Miasto zbudowane na planie kwadratu, ulice krzyżują się pod katem 90 stopni.

Kiedyś jadało się kiełbasę i jaja…

Nie lepiej sytuacja przedstawiała się w rolnictwie. Z powodu poboru do wojska wiele gospodarstw zostało opuszczonych przez ich gospodarzy, a co za tym idzie – ziemia pozostawała nieuprawiana. Tereny objęte działaniami wojennymi były przeorane okopami, zasypane pociskami i zawalone stosami sprzętu wojennego, jeszcze długo pozostawały ugorami. Niemal 4 mln hektarów ziemi leżało odłogiem, co stanowiło prawie 30 proc. całego areału rolnego. Produkcja rolna w wielu przypadkach spadła o 40–50 proc. Im dłużej trwała wojna, tym bardziej spadała wydajność rolnictwa. Dodatkowo pogłowie zwierząt gospodarczych zmniejszyło się o ponad 50 proc. Konie zostały zarekwirowane do armii, zwierzęta padały, gdyż brakowało dla nich paszy. Nieraz zdarzało się, że pług ciągnęła żona rolnika, a on sam poganiał ją batem. Narzędzia rolnicze i nawozy stały się towarem trudno dostępnym.

Konsekwencją tego było gwałtowne załamanie się aprowizacji pod koniec wojny. Ludzie cierpieli na skutek głodu i ciągłego niedoboru podstawowych produktów. Na przykład jakość chleba ulegała stopniowemu pogorszeniu z powodu stosowania różnych domieszek. Zdobywanie pożywienia stało się głównym tematem rozmów w większości domów. W tej sytuacji kwitł czarny rynek, na którym sprzedawano różne towary, często niewiadomego pochodzenia i po bardzo wysokich cenach, a także zajmowano się spekulacją. Ponieważ wielu rodzin nie było stać na najpotrzebniejsze artykuły spożywcze, do przygotowywania jedzenia wykorzystywano dotąd mało znane rośliny jadalne, korzonki albo dzikie jarzyny. Polska, która w 1918 r. odzyskała niepodległość, była krajem wygłodzonym i zniszczonym. Brak pożywienia, ruina przemysłu i niewydolne rolnictwo dołączały do katalogu problemów, z którymi musiała się uporać II Rzeczpospolita w pierwszym okresie swego istnienia.

Spadek produkcji rolnej i hodowli na ziemiach polskich (bez zaboru niemieckiego) w porównaniu z okresem sprzed I wojny światowej

Słownik

Słowa kluczowe

straty ludnościowe, następstwa I wojny światowej, I wojna światowa

Bibliografia

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, PWN, Warszawa 2014.

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.

A. Chwalba, 1919. Pierwszy rok wolności, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2019.

A. Chwalba, Wielka wojna Polaków 1914–1918, PWN, Warszawa 2018.