Urbanizacją nazywamy proces powstawania i rozwoju miast, co może następować w aspekcie demograficznym, społecznym, ekonomicznym oraz przestrzennym. Problematycznym jest jednak określenie definicji miasta, ponieważ poszczególne kraje przyjmują własne kryteria odróżniające jednostki wiejskie od miejskich. Utrudnia to bezpośrednie porównywanie urbanizacji w różnych państwach.

RECcMOyNtzcdV

Na wykresie kołowym zaznaczono ludność Polski według miejsca zamieszkania w 2020 roku. Wieś 40%. Miasta 2000 000 i więcej mieszkańców 19%. Miasta od 100 000 - 199 999 mieszkańców 11%. Miasta od 50 do 99 999 8%. Miasta od 20 000 do 49 999 - 8%. Miasta od 10 000 do 19 999 7%. Miasta od 5000 do 9999 - 4%. Miasta poniżej 5000 mieszkańców 3%.

W Polsce za miasto uważa się tę jednostkę osadniczą, która ma prawa miejskie, tj. uzyskała taki status rozporządzeniem Rady Ministrów. Istotnym czynnikiem pozwalającym jednostkę określać jako miasto jest struktura zatrudnienia, natomiast mniejsze znaczenie ma liczba mieszkańców. Najmniejsze miasto Polski – Opatowiec  (woj. świętokrzyskie, powiat kazimierski) – liczy zaledwie nieco ponad 300 mieszkańców.

Jednym z niezbędnych kryteriów przyznania praw miejskich jednostce osadniczej jest również wola jej mieszkańców. Oznacza to, że wiele spośród miejscowości, które mogłyby starać się o uzyskanie lub odzyskanie praw miejskich, z różnych przyczyn nie występuje o to. Najczęściej o prawa miejskie starają się miejscowości, które w przeszłości je miały, a które utraciły decyzją władz państw zaborczych w XIX wieku.

Do końca 2000 roku w Polsce istniało 879 miast. W XXI wieku prawa miejskie przyznano kolejnym 75 jednostkom. Obecnie (stan na 1 stycznia 2021 r.) status miasta ma 954 jednostek osadniczych.

W strukturze wielkościowej dominują miasta małe, do 20 tys. mieszkańców. Zaledwie 15 miast to ośrodki duże, liczące powyżej 200 tys. mieszkańców. Tylko jedno miasto – Warszawa – przekroczyło 1 mln mieszkańców. Największe ośrodki wraz z otaczającymi je mniejszymi miastami tworzą zespoły miejskie.

R9MA6x7RbNcC6

Wykres kolumnowy dotyczy liczby miast w Polsce według liczby mieszkańców w 2020 roku. Poniżej 5000. - liczba miast 360. Od 5000 do 9999 - liczba miast 186. Od 10 000 do 20 000 - liczba miast 180. Od 20 000 do 49 999 - liczba miast 135. Od 50 000 do 99 999 - liczba miast 45. Od 100 000 do 199 999 - liczba miast 23. Od 200 000 i więcej - liczba miast 15.

Pomimo wzrastającej liczby miast w Polsce, liczba ludności miejskiej wykazywała zróżnicowane tendencje, widoczne w zmieniającym się na przestrzeni lat współczynniku urbanizacjiwspółczynnik urbanizacjiwspółczynniku urbanizacji oraz saldzie migracji wewnętrznychsaldo migracji wewnętrznychsaldzie migracji wewnętrznych.

Najszybciej liczba ludności zamieszkującej miasta wzrastała od lat 50. do 70. XX wieku. Związane było to z postępującym procesem industrializacjiindustrializacjaindustrializacji kraju i wzrostem zapotrzebowania na pracowników zakładów przemysłowych. Dodatniemu saldu migracji do miast sprzyjała również mechanizacja rolnictwa oraz wzrost aspiracji edukacyjnych młodych mieszkańców wsi. Wielu z nich decydowało się na opuszczenie rodzinnych gospodarstw i związanie swojej przyszłości z szybko rozwijającymi się miastami. W 1970 r. w miastach mieszkało już 52% populacji naszego kraju. Dodatkowym impulsem dla rozwoju miast była reforma administracyjna z roku 1975, w wyniku której utworzono 49 województw. Efektem reformy był dynamiczny wzrost liczby mieszkańców nowo powstałych miast wojewódzkich, jak np. Chełma, Siedlec, Łomży czy Piły. Na początku lat 80. współczynnik urbanizacji wynosił już 58,7%.

Ostatnie dwie dekady XX wieku charakteryzowały się natomiast wolniejszym tempem wzrostu liczby ludności miejskiej. Wpłynął na to szereg czynników związanych z pogarszająca się sytuacją społeczną w kraju, kryzysem gospodarczym oraz transformacją ustrojową. Likwidacja lub ograniczenie zatrudnienia w niektórych branżach przemysłowych wywołały zjawisko bezrobocia. Wzrastająca konkurencja na rynku pracy nie sprzyjała migracji ludności do miast. Równocześnie pojawiły się niekorzystne tendencje demograficzne takie jak zmniejszenie przyrostu naturalnego. Udział ludności miejskiej, który w latach 1997–2000 osiągnął najwyższą wartość 62%, od początku XXI wieku zaczął spadać. Obecnie współczynnik urbanizacji wynosi około 60%.

R1bSaeu4lipT0

Wykres kolumnowy udziału ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności Polski w procentach. W roku 1948 udział wynosił 35%. Od tego czasu rósł. Maksimum był w latach 1990‑2004 - 62%. Od tego czasu widoczny jest nieznaczny spadek do 60% w 2018 roku.

Obserwowane od początku XXI wieku ujemne saldo migracji w miastach dotyczy głównie średnich i dużych ośrodków, ale zaczyna być również notowane w małych miejscowościach. Przyczyny tych procesów dla obu grup miast są zgoła inne.

Wyludnianie się małych miasteczek związane jest przede wszystkim z migracjami młodych osób, których aspiracje edukacyjno‑zawodowe nie mogą zostać zrealizowane w rodzinnych miejscowościach. Do opuszczenia małych miast skłania ich brak pracy, brak atrakcyjnej oferty kulturalno‑rozrywkowej, co sami zainteresowani określają jako „brak perspektyw życiowych”. Osoby takie jako cel swojej przeprowadzki wybierają często większe ośrodki miejskie, oferujące szeroki wybór miejsc studiów, pracy oraz form spędzania czasu wolnego. Dodatnim saldem migracji cechują się: Warszawa, Kraków, Gdańsk, Wrocław czy Rzeszów.

Równocześnie jednak rodzimi mieszkańcy dużych miast coraz częściej decydują się na przeprowadzkę poza centrum miasta. Współcześnie jednym z najbardziej charakterystycznych procesów urbanizacyjnych jest suburbanizacja. Proces ten związany jest z intensywnym rozwojem stref podmiejskich głównie średnich miast oraz obszarów metropolitarnych.

Impulsem powstania na obrzeżach miast nowych osiedli mieszkaniowych są przede wszystkim kwestie ekonomiczne. Wysokie ceny gruntów w centrach miast przekładają się na rosnące ceny mieszkań oraz działek pod budownictwo indywidualne. Wraz z odległością od centrum ceny gruntów obniżają się. Osoby przeprowadzające się na przedmieścia uzasadniają zazwyczaj swoje decyzje chęcią posiadania własnego domu, podwyższeniem standardu zamieszkiwania, uciążliwością życia w mieście (np. korkami, hałasem), potrzebą ciszy i spokoju. Zmiana miejsca zamieszkania nie oznacza zazwyczaj zmiany miejsca pracy, którym jest nadal pobliski ośrodek miejski. Tym samym nowe osiedla powstałe w wyniku suburbanizacji określane są potocznie jako „sypialnie”. Charakterystyczną ich cechą jest słabszy rozwój infrastruktury usługowej, zwłaszcza w zakresie funkcji społecznych (placówki oświatowe, służby zdrowia czy obiekty rekreacyjne).

Duży popyt na rynkach mieszkaniowych powoduje również występowanie niekorzystnych procesów urbanizacyjnych tzw. eksurbanizacji znanej jako urban sprawlurban sprawlurban sprawl. Zjawisko to polega na chaotycznym i niekontrolowanym poszerzaniu się zabudowy mieszkaniowej na terenach peryferyjnych miast. Odpowiedzialne za ten proces są głównie firmy deweloperskie, poszukujące tanich terenów inwestycyjnych. W efekcie powstające nowe osiedla mieszkaniowe wyrastają „w szczerym polu”. Nierzadkie są próby zagospodarowania terenów cennych przyrodniczo, np. w pobliżu parków narodowych. Obszary objęte eskurbanizacją są zazwyczaj niespójne architektonicznie – obok zabudowy jednorodzinnej powstają np. wieżowce. Częstym problemem takich osiedli jest słaba dostępność komunikacyjna. Zjawisko urban sprawl obserwowane jest przede wszystkim wokół największych miast: Warszawy, Poznania czy Krakowa.

W wielu regionach Polski występują również procesy semiurbanizacji. Nie wpływają one obecnie na zmiany wartości współczynnika urbanizacji czy salda migracji, ale są zaliczane do procesów urbanizacyjnych. Polegają na upowszechnianiu się tzw. miejskiego stylu życia na terenach określanych jako wiejskie. Większość mieszkańców takich miejscowości – mimo że określani są jako mieszkańcy wsi – utrzymuje się z pracy w zawodach pozarolniczych. Tradycyjna rolnicza funkcja wsi zostaje zastąpiona funkcjami usługowymi, a nawet przemysłowymi. Jest to jedna z przesłanek umożliwiających wystąpienie o przyznanie praw miejskich. Taką genezę mają obecnie Tułowice (woj. opolskie, powiat opolski; prawa miejskie od 2018 r.) czy Mielno (woj. zachodniopomorskie, powiat koszaliński; prawa miejskie od 2017 r.).

R6CluFlNt57Tl

Na zdjęciu jest widok z góry na zabudowę osiedla domków jednorodzinnych. To zabudowa szeregowa w kilku rzędach.

Słownik