Jacek Lyszczyna Romantycy – nasi współcześni (fragmenty)

Niewątpliwie czynnikiem sprzyjającym żywej recepcjirecepcjarecepcji literatury romantycznej wydaje się pewne podobieństwo epoki, w której ona wyrastała, i czasów dzisiejszych. Rzecz w tym, iż romantyzm narodził się jako odpowiedź na wyzwanie niesione przez historię, która gwałtownie wtargnęła w życie społeczeństwa Europy schyłku XVIII i początków XIX wieku. Począwszy od rewolucji francuskiej, poprzez epokę napoleońską, aż po czasy ogarniających cały kontynent w okresie Wiosny Ludów ruchów wolnościowych i narodowowyzwoleńczych, człowiek ówczesny stawał wobec świata nie tylko zmieniającego się w niespotykanym przedtem tempie, ale i nieprzewidywalnego w dalszym biegu jego przemian. Nietrudno dostrzec analogię do naszych czasów, na których niezatarte piętno odbiły najpierw dwa przeciwstawne nurty totalitaryzmu, aby wreszcie obłędnym eksperymentom prowadzonym na człowieku i społeczeństwie kres położyła w 1989 r. Jesień Ludów w Europie Środkowej i Wschodniej.
Ale analogia ta ma przecież także swoje głębsze, filozoficzne podstawy. Romantyzm wyrastał z konfrontacji człowieka ze światem, który wbrew optymistycznym, lecz złudnym nadziejom epoki oświecenia okazywał się wyzbyty racjonalnych podstaw, nie dawał się sprowadzić do szeregu formuł mających wyjaśnić całą jego istotę. Światopogląd romantyzmu stanowił wyrazistą manifestację przekonania, iż – w odróżnieniu od oświeceniowych ambicji poznania raz na zawsze niepodważalnych prawd, które złożyć się miały na monumentalny gmach ludzkiej wiedzy, pełnej i skończonej – nasza wiedza będzie zawsze tylko fragmentaryczna i niepełna, a sam proces poznawania nigdy się nie skończy. Z przekonania tego wynikała konieczność przyjęcia postawy otwartej wobec świata, nieskrępowanej dogmatycznym myśleniem, zamykającym się w kręgu uznanych naukowych prawd i gotowych recept.

tekst1 Źródło: Jacek Lyszczyna, Romantycy – nasi współcześni (fragmenty), [w:] tegoż, Historia, natura, egzystencja. W poszukiwaniu romantycznego uniwersum, Katowice 2011, s. 21–22.

Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk

Ujrzawszy mnie zawołał: – Kogo widzę! I ściska, siadać prosi, stołków przystawia, a w czym by pożyteczny mógł być, zapytuje. Prawdziwej, a ciężkiej Bluźnierczej przyczyny zostania mego jemu wyjawić nie mogłem, bo, Rodakiem będąc, mógł mnie wydać. Powiadam więc tylko, że siak, owak, widząc, że od kraju odcięty jestem, z wielkim Bólem, żalem moim tu zostać postanowiłem, zamiast do Anglii lub do Szkocji na tułaczkę płynąć. Z równą mnie odpowiedział ostrożnością, że już to pewnie w tej potrzebie Matki naszej serce poczciwe Syna każdego do niej, do niej ptakiem się wyrywa, ale, powiada, trudna Rada, rozumiem Boleść twoję, ale przecie przez ocean nie przeskoczysz, więc tyż postanowienie twoje pochwalam albo nie pochwalam, i dobrześ zrobił, żeś się tu został, choć może niedobrze. Tak mówi, a palcami młynka kręci. Widząc tedy, że on tak temi palcami kręci, kręci, pomyślałem „co ty tak kręcisz, to może i ja ci pokręcę” i tyż jemu młynka zakręciłem, a zarazem mówię:
– Tak pan mniemasz?
– Nie jestem ja na tyle szalonym, żebym w Dzisiejszych Czasach co mniemał albo i nie mniemał. Ale gdyś tu się został, to idźże zaraz do Poselstwa, albo nie idź, i tam się zamelduj, albo nie zamelduj, bo jeśli się zameldujesz lub nie zameldujesz, na znaczną przykrość możesz być narażonym, lub nie narażonym.
– Tak sądzisz pan?
– Sądzę, albo i nie sądzę. Róbże co sam uważasz (tu palcami kręci), albo nie uważasz (i palcami kręci), bo już głowa twoja w tym (znów palcami kręci), żeby cię co Złego nie spotkało, albo i spotkało (i znów kręci).
Dopieroż ja jemu zakręciłem i mówię: – Taka rada twoja? Kręci, kręci, aż tu do mnie przyskakuje: – Nieszczęsny człowieku, a toż ty lepiej Zgiń, Przepadnij i cicho sza, a do nich nie chodź, bo jak się do ciebie przyczepią, to się nie odczepią! Słuchaj rady mojej, lepiej ty z obcemi, z cudzoziemcami się trzymaj, w cudzoziemcach zgiń, rozpłyń się, a niechże ciebie Bóg broni od Poselstwa, a tyż od Rodaków, bo Źli, Niedobrzy, skaranie boże, tylko ciebie gryźć będą i tak cię zagryzą! Dopieroż powiadam: – Tak uważasz? Na to wykrzyknął: – A niechże cię ręka Boska broni, żebyś ty Poselstwa albo Rodaków tutaj będących unikał, bo jak ich unikać będziesz, to gryźć ciebie będą, a tak cię zagryzą! Palcami kręci, kręci, ja tyż kręcę, a już od tego kręcenia mnie się w głowie zakręciło, ale przecie coś począć trzeba, bo pusta sakiewka, więc w te słowa ozwałem się: – Nie wiem czybym jakiego zajęcia nie dostał, żeby to przynajmniej pierwsze miesiące przetrzymać... Gdzie by tu co znaleźć? W ramiona mnie złapał: – Nie bój się, zaraz co uradzimy, już ja ciebie z Rodakami poznam, to ci dopomogą lub nie dopomogą! Tu zasobnych naszych kupców, przemysłowców, finansistów nie brak, a już ciebie jako wkręcę, wkręcę... lub nie wkręcę... I palcami kręci.

2 Źródło: Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk, Kraków 1996.