Dokąd zmierzamy, zabierając się do czytania?

Czy da się precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie, dokąd zmierzamy, zabierając się do czytania? I na ile jest to pytanie skazane na szczegółowe i zasadniczo jednorazowe odpowiedzi, na ile zaś można próbować znaleźć na nie odpowiedzi o pewnym stopniu ogólności? Intymność lektury czy publiczne interpretacje... Refleksja filozoficzna nad tekstem jest równie stara jak sama filozofia. W starożytności mogła się przejawić także jako odmowa pisma – jak w przypadku Sokratesa, dla którego zapisanie myśli było równoznaczne z jej unieruchomieniem. Czy mistrz miał rację, lekceważąc i pisanie, i czytanie? Sprawdźmy, co mówią w tej kwestii ci, którzy obu czynnościom poświęcili życie.

Olga Tokarczuk to współczesna polska pisarka, jej powieści zdradzają nie tylko wielką wrażliwość autorki na różnorodne sposoby komunikacji, ale także bogatą wiedzę: od geograficznej przez historyczną, religioznawczą, psychologiczną aż po filozoficzną. Widać po nich, że Olga Tokarczuk nie tylko pisze, ale także bardzo dużo czyta. Roman Ingarden to jeden z największych polskich filozofów – poznaniu dzieła literackiego poświęcił monografię. Olga Tokarczuk to tubylczyni w ponowoczesnejponowoczesnośćponowoczesnej kulturze, Roman Ingarden to budowniczy fenomenologiifenomenologiafenomenologii. Pisarka otwarcie przyznaje: Mam głębokie przekonanie, że do złożenia świata w całość brakuje jakiegoś puzzla, i tego puzzla na razie nie widać, a wszystkie dostępne – nie pasują. O tym są moje książki. Z kolei filozof domaga się fenomenologicznego ujęcia samej istoty nie poszczególnego, ale wszystkich dzieł literackich. Dwa bieguny spojrzenia na świat i na literaturę – a pomiędzy nimi ponadstuletnia historia stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi na temat tego, co umożliwia nam być zarazem homo scribenshomo scribenshomo scribens i homo legenshomo legenshomo legens.

W jaki sposób i dlaczego tekst jest ważny?

W XX wieku teorie literatury, czyli stawianie pytań o tekst i teksty oraz formułowanie na nie odpowiedzi, powstawały na gruncie wielu dyscyplin, szkół i nurtów badawczych. Na początku XX wieku stawiano przede wszystkim pytania ontologiczne, a wiodącym było: Czym jest literatura?. Odpowiedzi padały z różnych stron.

Fenomenologia – której twórca, Edmund HusserlHusserlEdmund Husserl, poszukiwał prawd oczywistych, czyli takich, które są niezależne od osobistego punktu widzenia czy poglądów – szukała odpowiedzi na drodze apriorycznych badań ejdetycznychaprioryczne badanie ejdetyczneapriorycznych badań ejdetycznych (czyli analizy ogólnej idei dzieła literackiego). Romana Ingardena – ucznia Husserla – nie interesowała interpretacja poszczególnych dzieł literackich, ale to, co ją umożliwia: budowa dzieła literackiego i procesy poznawcze człowieka.

Dla rosyjskich formalistówformalizm rosyjskirosyjskich formalistów esencją literatury była poezja – fascynowali się językiem wypowiedzi poetyckiej, rozważali, czym on jest, sam w sobie (kontynuowali fenomenologiczne poszukiwania istoty), niezależnie od społecznych i kulturowych uwikłań. Język poetycki nie jest tym, co ma opisywać rzeczywistość, ale tym, co oddaje różne oblicza rzeczywistości, dlatego korzysta on z udziwnień, a mowa poetycka to „mowa utrudnionamowa utrudnionamowa utrudniona”.

Żyjącemu i tworzącemu równocześnie z formalistami oraz fenomenologami rosyjskiemu filologowi i filozofowi M. M. Bachtinowi literatura jawiła się jako pole spotykania się i wzajemnego oddziaływania różnych języków, w tym różnych ideologii – „prawdziwym środowiskiem, w którym żyje i kształtuje się wypowiedź, jest zdialogizowana różnojęzyczność”. Powieść – główny obiekt literackich fascynacji Bachtina – nigdy nie jest autonomiczna i nie istnieje sama w sobie. Tekst jest z istoty swej intertekstualny - każdy tekst zawiera w sobie całe mnóstwo cytatów, wywodzi się z innych tekstów i staje się zarazem budulcem innych tekstów. Proces historycznoliteracki to odwieczna walka kultur i języków.

Radykalne rozszerzenie spojrzenia na siłę oddziaływania literatury przynoszą badania kulturowe, co więcej – literatura jest tylko jednym z mediów oddziaływania społeczno‑kulturowego, wespół z innymi praktykami symbolicznymi, za pomocą których ludzie przedstawiają rzeczywistość (np. utworami muzycznymi, ofertami turystycznymi, imprezami sportowymi). Czytanie jest formą kształtowania swojego stosunku do rzeczywistości – z istoty jest polityczne, bo współkształtuje wspólnotę społeczną, jako że działamy pod wpływem swojego stosunku do rzeczywistości. Badania kulturowe są z istoty interdyscyplinarne, łączą metody i korzystają z różnych nurtów współczesnych badań, np. semiotykisemiotykasemiotyki, feminizmufeminizmfeminizmu i postkolonializmupostkolonializmpostkolonializmu. Podstawowe pytania, które za Stephenem GreenblattemS. GreenblattStephenem Greenblattem możemy sobie zadać, gdy czytamy teksty z perspektywy badań kulturowych, to:

• Jakie zachowania, jaki model praktyki dzieło to zdaje się umacniać? 

• Dlaczego czytelnicy danego czasu i danej epoki uznawali to dzieło za atrakcyjne? 

• Czy są jakieś różnice między moimi wartościami i wartościami ukrytymi w dziele, które czytam? 

• Od jakiego społecznego [kontekstu] rozumienia dzieło to jest uzależnione? 

• Czyja wolność myślenia lub jaki ruch społeczny mogą być ograniczone, jawnie lub skrycie, przez to dzieło?

• Jakie są szersze struktury społeczne, z którymi można połączyć te szczególne akty pochwał lub potępienia?

Słownik