Transformacja w krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej na przełomie lat 80. i 90. XX w. przebiegała w różny sposób. W jednych państwach zmiany obejmowały zarówno ustrój, gospodarkę, jak i mentalność społeczną, w innych koncentrowano się tylko na jednym z tych aspektów.

Transformacja systemowa

Transformacja systemowa oznacza proces przeobrażeń obejmujących niemal wszystkie obszary życia danego społeczeństwa. W wyniku tego następuje zmiana ustroju gospodarczego, politycznego oraz mentalności społecznej.

Używanie pojęcia transformacji systemowej służy do opisu nieraz radykalnych zmian, które nastąpiły w państwach Europy Wschodniej i Środkowej po roku 1989. Można w niej wyróżnić trzy podstawowe aspekty, do których należą:

Wskazane sfery transformacji wynikają z historycznej oceny procesów społecznych w poszczególnych krajach oraz z możliwości korzystania ze światowych osiągnięć cywilizacji.

Transformacja systemowa ma najbardziej pełny charakter, jest ona procesem bardziej pogłębionym, zarówno w wymiarze jednostkowym, grup społecznych, jak i całego społeczeństwa. Transformacja taka to, obok zmian politycznych i gospodarczych, przede wszystkim proces zmian świadomościowych polegających na przyjęciu zupełnie odmiennego systemu wartości (wymiar ideologiczny). Losy transformacji rozstrzygają się wtedy, gdy społeczeństwo w zasadniczej swej części przyjmuje za własny system wartości wyrosłe z nowego ustroju społecznego. Dlatego też transformacja systemowa jest bardzo różnie pojmowana i definiowana przez poszczególnych badaczy.

Transformacji systemowej w Europie Wschodniej, Środkowej i Południowej towarzyszy rozpad wielonarodowych państw na formy państwowe oraz swoisty proces dekolonizacji, obejmujący zarówno formy państwowe w ramach dawnego Związku Sowieckiego, jak i powstałe pod jego wpływem europejskie państwa socjalistyczne.

Tworzenie nowych państw

Tworzeniu państw narodowych towarzyszą często etniczne i narodowe konflikty, które można podzielić na dwie grupy:

Transformacja ustrojowa

Transformacja ustrojowa oznacza proces głębokiej reformy państwa, przejścia od rządów autorytarnychrządy autorytarnerządów autorytarnych do rządów demokratycznychrządy demokratycznerządów demokratycznych. Przejawia się ona na wielu odcinkach życia publicznego. Najważniejsze z nich to przemiany dotyczące:

• przeobrażenia sposobu sprawowania władzy publicznej;

• powstania nowych elit politycznych;

• zmiany systemu partyjnego.

Przeobrażenia sposobu sprawowania władzy publicznej

R6TRimWP8SUoM1

Zdjęcie przedstawia plakaty, za nimi jest kamienica, na której wisi duży baner z napisem Solidarność. Treść plakatów jest następująca. Pierwszy plakat: Żeby Polska była Polską dwa plus dwa musi być zawsze cztery. Drugi plakat prezentuje kilka postaci, które wieszają na ceglanej ścianie plakat z napisem: Głosuj na Solidarność. Trzeci plakat: Głosuj na Solidarność. Lech Wałęsa. Wybory '89.

Przeobrażenia ustrojowe modelu władzy politycznej stały się najważniejszą kwestią przemian politycznych państw Europy Środkowej i Wschodniej. Władzę w tych państwach niepodzielnie bowiem sprawowała partia komunistyczna. Głównym elementem tych zmian były przeobrażenia charakteru władzy politycznej i dopuszczenie do rządów sił demokratycznych. Proces tych przemian przebiegał jednak bardzo różnie w zależności od kraju.

Przeobrażenia ustrojowe związane ze sposobem wyłaniania organów władzy publicznej w przeszłości sprowadzały się do nominacji partyjnej (kreacji) na wszystkie stanowiska publiczne. Wprowadzenie ustroju demokratycznego przywróciło wybieralność i powoływanie według reguł demokracji politycznej na wszystkie stanowiska publiczne. Stało się to więc normalną drogą dochodzenia do pełnienia funkcji:

• publicznych – wybieralnych: posła, senatora, prezydenta;

• powoływanych: premiera, ministrów itp.

Kwestia zdobycia mandatu (lub funkcji) sprowadza się do spełnienia demokratycznych wymogów proceduralnych oraz uzyskania poparcia większości gremium wyborczego upoważnionego do wyboru lub powoływania na określone stanowiska publiczne. Pluralizm politycznypluralizm politycznyPluralizm polityczny stał się więc zasadą obowiązującą i praktykowaną w działaniach związanych z wybieralnością i powoływaniem osób na stanowiska publiczne. Wśród tych zasad natury demokratycznej należy wymienić:

• zasadę wolnych wyborów;

• zasadę powszechności udziału obywateli w wyborach;

• zasadę równości głosu;

• zasadę bezpośredniości wypowiadania się w głosowaniu;

• zasadę tajności oddawania głosu.

Przeobrażenia ustrojowe podmiotu sprawowania władzy publicznej wyraziły się w przesunięciu najważniejszego ośrodka podejmowania decyzji politycznych. W okresie władzy komunistycznej najważniejszym ogniwem sprawującym władzę polityczną były komitety partyjne, które określały jej strukturę i dokonywały w niej zmian oraz wytyczały programy i nakazywały ich realizację. Proces przemian ustrojowych doprowadził przede wszystkim do skupienia efektywnej władzy publicznej na szczeblu centralnym w rządzie powołanym z większości parlamentarnej i mającym jej poparcie.

Zmiana systemu partyjnego

Przeobrażenia ustrojowe modelu systemu partyjnego miały zasadnicze znaczenie dla przemian mechanizmów rządzenia. Kraje wschodnioeuropejskie w przeszłości praktykowały system partyjny bazujący na monopolu partii komunistycznej. Monopol na rządzenie wyrażał się zarówno w nauczaniu założeń ideologii marksistowskiej, jak i rozwiązań praktycznych urządzenia społeczeństwa i państwa. Występujące w tych państwach siły polityczne o innej orientacji ideowej nie były tolerowane w życiu publicznym.

Powstanie nowych elit politycznych

RFm5MItgURM3x1

Zdjęcie przedstawia tablicę pamiątkową, na której jest następujący tekst: W tym budynku 15 maja 1977 powstał SKS Studencki Komitet Solidarności — antykomunistyczny ruch opozycji demokratycznej.

Przeobrażenia ustrojowe powstania elit politycznych zaznaczyły się w radykalnym zerwaniu z nomenklaturą partyjną i przejściem do kształtowania pluralistycznej elity politycznej. Stanowiska we władzy publicznej w przeszłości obsadzała bowiem rządząca partia komunistyczna w drodze tzw. nomenklatury partyjnej. Polegało to na tym, że komitety partyjne wyznaczały ludzi na przewidziane stanowiska. Postępujące przemiany zniosły ten system i otworzyły możliwości zdobywania stanowisk przez ludzi zaangażowanych w działalność polityczną. Doszło więc do pojawienia się wielu elit politycznych o różnych poglądach ideowych i politycznych oraz takich, które różniły się stylem uprawiania polityki. Ich liczebność bywa niezwykle zróżnicowana, często trudno określić ich wartość intelektualną i organizacyjną. Znane jest powiedzenie, że każdy naród ma takie elity, jakie potrafi wyłonić.

Transformacja gospodarcza

Transformacja gospodarcza jest powiązana z transformacją systemową, gdyż przejściu od gospodarki centralnie planowanej do wolnorynkowej najczęściej towarzyszą zmiany ustrojowe i społeczne. Transformacja gospodarcza to:

Główne obszary transformacji gospodarczej to:

• przejście od własności państwowej do prywatnej (tzw. prywatyzacjaprywatyzacjaprywatyzacja), czyli zmiana struktury własnościowej;

• odejście od centralnego sposobu zarządzania gospodarką do mechanizmu rynkowegomechanizm rynkowymechanizmu rynkowego.

Transformacja gospodarcza w krajach byłego bloku socjalistycznego przebiegała różnie. W Polsce postawiono na radykalne cięcia i wprowadzenie szybkich reform, natomiast w Bułgarii zmiany następowały powolnie i wprowadzano je przez wiele lat.

Transformacja społeczna

Transformacja społeczna polega na budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. W społeczeństwach państw bloku socjalistycznego władze nie były przychylne samoorganizowaniu się obywateli. Wszelkie organizacje miały być podporządkowane rządzącym i zgodne z panującą ideologią. Społeczeństwa państw bloku wschodniego nie miały więc doświadczenia w tworzeniu różnorodnych forma aktywności obywatelskiej.

R1BFeDx9Pf6ar1

Zdjęcie przedstawia protestujących ludzi. Niosą duży transparent z napisem: Chcemy działać legalnie.

Tymczasem funkcjonowanie instytucji publicznych, przedsiębiorstw czy nawet organizacji pozarządowych w społeczeństwach demokratycznych zależy w dużym stopniu od aktywności obywatelskiej i wartości demokratycznych. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim: odpowiedzialność, wolność, partycypację, partnerstwo, tożsamość narodową, sprawiedliwość społeczną, pomocniczość i solidarność.

Aby więc transformacja mogła być pełna, należało zmienić mentalność społeczną. Zmiany ustrojowe i gospodarcze, zarówno ilościowe, jak i jakościowe, wymagały działań wynikających z ludzkich marzeń i wyobraźni, która pozwalały na kształtowanie wizji rozwoju oraz umiejętności jej urzeczywistniania. Społeczeństwa postkomunistyczne musiały do tego dorosnąć.

Szczególną rolę w zmianie mentalności społecznej miał samorząd terytorialny oparty na więziach lokalnych. Problemy społeczne najłatwiej jest rozwiązywać w oparciu o wspólne działania, inwencję oraz inicjatywy społeczności lokalnych.

W państwach byłego bloku wschodniego proces transformacji społecznej trwa nadal. Aktywność obywatelska ich członków jest nadal niższa niż w państwach o utrwalonej demokracji.

Przeobrażenia w systemie politycznym spowodowały z jednej strony przywracanie praw i wolności indywidualnych i zbiorowych, z drugiej strony zaś wyzwalały aspiracje polityczne. Ich następstwem jest zarówno pluralizm społecznypluralizm społecznypluralizm społeczny i polityczny, jak i związane z tym objawy niestabilności politycznej. Wszystkie te zjawiska osłabiają siłę społeczeństwa obywatelskiego i utrudniają przechodzenie do ustroju demokratycznego. Kultura obywatelska, instytucje demokratyczne, konsekwentne realizowanie reform ekonomicznych pozostają ciągle niezbędne dla pokonywania zjawisk kryzysowych i tworzenia koniecznych zabezpieczeń przed odrodzeniem się tendencji autorytarnych.

Słownik