Konstytucja 3 maja z 1791 r.

Pierwsza polska konstytucja została uchwalona 3 maja 1791 roku. Była najważniejszym elementem szerokiego pakietu reform podjętych w latach 1788–1792 przez Sejm Wielki (zwany również Sejmem Czteroletnim). Ideologiczne wpływy trwającej w tym samym czasie rewolucji francuskiej (1789–1799) oraz korzystna koniunktura międzynarodowa skłoniły tzw. stronnictwo patriotów do działań na rzecz modernizacji ustrojowej Rzeczypospolitej oraz uniezależnienia jej od Rosji.

R1exg71mb3pCj

Obraz przedstawia scenę zbiorową. Ukazany jest pochód ludzi zmierzających jedną z ulic Warszawy. W centralnej części obrazu znajduje się Stanisław Małachowski, ówczesny marszałek sejmu, który jest trzymany przez dwóch mężczyzn i w swojej prawej ręce unosi tekst Konstytucji 3 maja. W lewej ręce trzyma laskę marszałkowską. Jego jasna sylwetka wyróżnia się na ciemniejszym tle. Po lewej stronie znajduje się król Stanisław August Poniatowski, który jest ubrany w czerwony płaszcz. Z tła obrazu wyłania się fasada Zamku Królewskiego z wieżą zakończoną kopułą.

Przekonanie o konieczności porzucenia archaicznych rozwiązań ustrojowych Polski było szeroko rozpowszechnione. Sprzyjał temu klimat epoki oświecenia oraz duża aktywność działaczy społecznych i publicystów, skupionych m.in. w Kuźnicy KołłątajowskiejKuźnica KołłątajowskaKuźnicy Kołłątajowskiej. Z drugiej strony dotychczasowy ustrój miał wielu wpływowych obrońców – byli nimi magnaci wspierani przez Rosję. Choć Konstytucja 3 maja nie była dokumentem tak radykalnym, jak oczekiwało tego wielu reformatorów, to została przez tę grupę przyjęta zdecydowanie źle.

Sama procedura jej uchwalania opierała się na pewnym podstępie – zwolennicy konstytucji wykorzystali nieobecność w Izbie Poselskiej większości posłów, ci bowiem nie zdążyli wrócić do Warszawy po przerwie wielkanocnej. W znacznie pomniejszonym składzie sejm przyjął pierwszą polską ustawę zasadniczą przez aklamację.

Stronnictwo magnackie, które nie pogodziło się z ustanowieniem w Rzeczypospolitej nowoczesnej monarchii konstytucyjnej, w maju 1792 roku zawiązało konfederację targowicką. Doprowadziło to do rosyjskiej interwencji, wojny w obronie konstytucji, jej upadku, a następnie – do drugiego rozbioru Polski (1793 r.).

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r. oraz Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r.

Ostateczny upadek Rzeczypospolitej Obojga Narodów po trzecim rozbiorze stworzył całkowicie nową sytuację polityczną. Odtąd – aż do 1918 roku – o kształcie ustrojowym ziem polskich decydowały inne państwa. Dotyczyło to również konstytucji, które miały w tym okresie charakter oktrojowanychkonstytucja oktrojowanaoktrojowanych aktów prawnych – czyli nadanych przez władców.

W 1807 roku – na mocy pokoju w Tylży – powstało Księstwo Warszawskie, będące w praktyce francuskim protektoratem. 22 lipca tego roku cesarz Napoleon nadał Księstwu konstytucję, ustanawiającą króla Saksonii głową państwa. Po klęsce Napoleona w Rosji w 1812 roku terytorium Księstwa Warszawskiego zostało zajęte przez wojska rosyjskie. Na podstawie ustaleń kongresu wiedeńskiego (1815 r.) na większej części jego terytorium ustanowiono Królestwo Polskie (nazywane niekiedy Królestwem Kongresowym). Miało ono pozostawać w unii personalnej z Imperium Rosyjskim – pierwszym królem nowego państwa został car Aleksander I, który 27 listopada 1815 roku ogłosił jego konstytucję. Po klęsce powstania listopadowego dokument ten w praktyce przestał obowiązywać. W 1832 roku car Mikołaj I nadał Królestwu Polskiemu nowy akt prawny – statut organiczny.

Mała konstytucja z 1919 r. oraz Konstytucja marcowa z 1921 r.

RgfUvVPgEJPug1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę w mundurze marszałka wojska polskiego. Mężczyzna ma owalną twarz, długie, sumiaste wąsy, gęste brwi i wysokie czoło. Mundur ma przepasany szarfą.

W pierwszych tygodniach niepodległej Polski pełnia władzy wojskowej i cywilnej należała do Józefa Piłsudskiego, pełniącego funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa. Było to chwilowe rozwiązanie, gdyż – zgodnie z oczekiwaniami głównych sił politycznych – Druga Rzeczpospolita miała być państwem demokratycznym. W związku z tym, w styczniu 1919 roku, odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego, którego podstawowym zadaniem miało być przyjęcie konstytucji odrodzonego państwa. Były to pierwsze w historii Polski wolne wybory parlamentarne, przeprowadzone na podstawie powszechnych praw politycznych.

Sejm Ustawodawczy już 20 lutego 1919 roku przyjął uchwałę o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Była to tzw. mała konstytucjamała konstytucjamała konstytucja, określająca tymczasowy ustrój Polski, który miał obowiązywać do przyjęcia docelowej ustawy zasadniczej.

Prace nad tą ostatnią toczyły się w wyjątkowo trudnym okresie – wciąż toczyła się zbrojna i dyplomatyczna walka o granice Polski, a od 1919 do 1921 roku trwała zagrażająca niepodległości państwa wojna z bolszewicką Rosją. Dodatkowym problemem był spór polityczny między partiami o kształt ustrojowy państwa – dotyczył przede wszystkim prerogatyw przyszłego prezydenta (którym, jak oczekiwano, zostanie Piłsudski). Ostatecznie przyjęto system polityczny wzorowany na modelu ówczesnej Francji. Konstytucja II Rzeczypospolitej została przyjęta przez Sejm Ustawodawczy 17 marca 1921 roku.

Konstytucja kwietniowa z 1935 r., Mała konstytucja z 1947 r. i Konstytucja PRL z 1952 r.

Konstytucja marcowa została zastąpiona przez Ustawę Konstytucyjną z 23 kwietnia 1935 roku. Był to akt prawny, który usankcjonował autorytarny ustrój polityczny w Polsce rządzonej przez obóz sanacyjnysanacjaobóz sanacyjny i między innymi z tego powodu nie został uznany przez ówczesną opozycję. Po II wojnie światowej władzę w Polsce – przy wsparciu ZSRS – objęli komuniści. Określali oni obowiązującą Konstytucję kwietniową jako bezprawną i faszystowską, dlatego zadeklarowali powrót do przepisów ustawy zasadniczej z 17 marca 1921 roku. Ostatecznie jednak zmierzali do przyjęcia nowego dokumentu, a służyły temu wybory do Sejmu Ustawodawczego, przeprowadzone 19 stycznia 1947 roku. Organ ten miał pełnić rolę konstytuanty, a zarazem legitymizowaćlegitymizacja władzylegitymizować nową władzę.

RiNg0Ejf5LmB41

Zdjęcie przedstawia dojrzałego, łysawego mężczyznę. Mężczyzna ma owalną twarz, wydatny nos oraz ubrany jest w garnitur.

Wybory z 1947 roku odbyły się jednak w warunkach politycznego terroru rządzących komunistów. W czasie kampanii wyborczej, korzystając z państwowego aparatu bezpieczeństwa, rozbijali oni wiece swoich konkurentów politycznych oraz aresztowali dziesiątki tysięcy działaczy, w tym wielu kandydatów do sejmu. Ofiarą takich działań było przede wszystkim Polskie Stronnictwo Ludowe Stanisława Mikołajczyka. W wielu okręgach unieważniono listy PSL, nie dopuszczano mężów zaufania tej partii do lokali wyborczych, a osoby sympatyzujące z tym stronnictwem zastraszano. Wyniki wyborów zostały sfałszowane. W takich warunkach – według oficjalnego komunikatu władz – zdominowany przez komunistów Blok Demokratyczny uzyskał ponad 80% głosów i sejmową większość, pozwalającą na przyjęcie nowej ustawy zasadniczej.

Sejm uchwalił dwie konstytucje. Najpierw była to ustawa konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej. Ten przyjęty w lutym 1947 roku akt prawny miał być dokumentem tymczasowym. Regulował zasady funkcjonowania organów państwowych oraz wprowadził procedurę zmiany konstytucji większością 2/3 ustawowej liczby członków sejmu ustawodawczego. Określany jest jako Mała konstytucja z 1947 r.

R6QisLRKcEaqp1

Ilustracja przedstawia tekst maszynowy, na który naniesiono ręczne poprawki. Tekst maszynowy oraz poprawki są zapisane cyrylicą w języku rosyjskim.

Oficjalne prace nad docelową konstytucją rozpoczęły się w 1951 roku, a więc już po konsolidacji nowej władzy i w okresie największego terroru stalinowskiego w Polsce. Ustalono wówczas tryb procedowania, powołano w sejmie ustawodawczym komisję konstytucyjną, a w styczniu 1952 roku gotowy projekt poddano pod „ogólnonarodową dyskusję”. W praktyce sejmowe prace były tylko fasadą, gdyż realne decyzje polityczne dotyczące kształtu konstytucji zapadały w Biurze Politycznym PZPR. Tekst dokumentu – przed jego przyjęciem – został dostarczony Józefowi Stalinowi, który wprowadził do niego wiele poprawek. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej została ostatecznie uchwalona przez sejm 22 lipca 1952 roku, w ósmą rocznicę ogłoszenia Manifestu PKWN.

Mała konstytucja z 1992 r. i Konstytucja III RP z 1997 r.

Upadek komunizmu w Europie oznaczał dla Polski odzyskanie pełnej suwerenności oraz szansę na demokratyzację ustroju. Już po wyborach z 1989 roku rozpoczęły się prace nad nową ustawą zasadniczą, która miała zastąpić Konstytucję PRL z 1952 roku. Wysiłki te nabrały tempa po pierwszych całkowicie wolnych wyborach parlamentarnych, które odbyły się w 1991 roku.

Wybrany wówczas sejm I kadencji przyjął procedurę uchwalania nowej konstytucji. Zgodnie z nią miała powstać komisja konstytucyjna, składająca się z posłów i senatorów, której zadaniem było przygotowanie tekstu nowej ustawy zasadniczej. Dokument miał zostać przyjęty przez Zgromadzenie Narodowe (organ składający się z sejmu oraz senatu), a następnie poddany pod ogólnonarodowe referendum. Aby usprawnić funkcjonowanie państwa w okresie przejściowym, sejm przyjął 17 października 1992 roku ustawę konstytucyjną o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym.

Sejm I kadencji został jednak rozwiązany przez prezydenta w 1993 roku, więc prace nad tekstem konstytucji były kontynuowane w kolejnej kadencji. 2 kwietnia 1997 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową ustawę zasadniczą. 25 maja 1997 roku odbyło się referendum zatwierdzające: 53,45% uczestników głosowania poparło projekt (przy frekwencji 42,86%). W rezultacie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie 17 października 1997 roku.

Słownik