Późna nowoczesność – płynna nowoczesność

Pojęcie „późna nowoczesność” wprowadził brytyjski socjolog Anthony Giddens (1938). Określenie to miało charakteryzować społeczeństwo przełomu stuleci, czyli schyłkowej fazy cywilizacji przemysłowej i gospodarki rynkowej. Nowoczesność postrzegała świat jako rzeczywistość kształtowaną przez działania człowieka. Rozwój rynku i instytucji politycznych sprawił, że ludzkość musiała w coraz większym stopniu ufać skomplikowanym systemom i otwierać się na nowe technologie oraz nowe sposoby organizacji życia społecznego. Mnogość rozwiązań i globalizacja – ekonomiczna i kulturowa – potęgowały wrażenie chaosu w życiu społecznym i powodowały alienację jednostki. Społeczeństwo późnej nowoczesność traciło pewność siebie i poczucie tożsamości.

To wrażenie rozmywania się granic i norm odzwierciedla się w kolejnym terminie socjologicznym: płynna nowoczesność (liquid modernity). Jego twórcą jest Zygmunt Bauman (1925–2017), polski socjolog i filozof, ceniony na świecie jako jeden z najważniejszych twórców koncepcji ponowoczesnościponowoczesnośćponowoczesności. Pojęcie to wprowadził Bauman w książce Liquid Modernity z 2000 roku (w Polsce wydanej jako Płynna nowoczesność w roku 2006). Poczucie zagubienia wynikające z różnorodności i fragmentaryczności rzeczywistości stało się podstawą opisu kondycji człowieka u progu nowego wieku. Kultura i sztuka również okazywały się podatne na nieustanną interpretację zwaną dekonstrukcją znaczeń. Metoda ta miała obnażać ukryte znaczenia oraz intuicje stojące za powszechnie przyjmowanymi wartościami, tak aby pozbawić je oczywistości, a czytelnika wyrwać z przyzwyczajeń odbiorczych. Zmienność i ulotność stały się najważniejszymi kategoriami opisu świata i sposobu bycia człowieka w świecie. Stałość i ład zostały zdemaskowane jako złudzenia nowoczesności. Utrata autorytetów oznaczała konieczność poszukiwania własnych dróg i błądzenia przy próbie zmierzania we wszystkich kierunkach naraz. Metaforą człowieka „płynnej nowoczesności” stał się nomada – wędrowiec, który w odróżnieniu od pielgrzyma nie wie dokąd właściwie zmierza.

RYmsQiPtT8NpZ

Zygmunt Bauman (1925–2017) – wybitny polski socjolog, filozof, eseista, profesor nauk humanistycznych; twórca koncepcji płynnej nowoczesności, jeden z najważniejszych twórców koncepcji ponowoczesności.

Późna nowoczesność w Polsce – kontekst historyczny

Rok 1989 przyniósł w Polsce i w całej Europie Wschodniej zmiany polityczne – skończyła się epoka monopolistycznej władzy partii komunistycznej i zaczął czas demokracji, wolnego rynku i otwarcia na świat. W latach 90. rozpoczęła się głęboka transformacja państwa i społeczeństwa. Była to jednocześnie dekada przemian cywilizacyjnych w skali całego globu. Coraz większą rolę zaczął odgrywać szybki przekaz informacji, na co wpłynął rozwój techniki. Przewartościowaniu podległy nie tylko tradycyjne hierarchie, lecz także te stworzone przez nowoczesne społeczeństwo XX w. Na nowo zadawano podstawowe pytania o kondycję człowieka, o jego stosunek do siebie samego, do otoczenia, w którym żyje i do przeszłości. Transformacja ustrojowa wiązała się ze zmianą systemu wartości. Poezja, istniejąc poza kategoriami wolnorynkowymi, stała się przestrzenią wolności i eksperymentu. Dla wielu twórców była  sposobem poszukiwania własnej tożsamości - jako człowieka, ale i jako poety. Nowa poezja kwestionowała wyobrażenie o poezji - jej funkcję i misję, jej kryteria estetyczne.

Konkret – zwyczajność

W wierszu Pod wulkanem, podobnie jak w innych utworach Marcina Świetlickiego, dużą rolę w obrazowaniu odgrywa konkret: czarne okulary, samochody, wesołe miasteczko, śmierdzący pies, dokumenty. Poeta ukazuje świat zwyczajny, można by nawet powiedzieć – banalny, ostentacyjnie niepoetycki.

Stała niepewność

W wierszu Pod wulkanem Marcina Świetlickiego świat jest ostentacyjnie niepoetycki, pozornie zwyczajny. Czy jest to świat bezpieczny? Czy jest to świat dla człowieka - i dla poety? Co można powiedzieć o tym świecie i kim jest ten, który mówi? Czy próba interpretacji utworu nie odbiera mu waloru wieloznaczności – tej cechy, która sprawia, że jest reprezentatywny dla swoich czasów? Rzeczywistość w poezji Świetlickiego wydaje się „podszyta złem” – banalna, ale potencjalnie groźna. Tytułowy wulkan przez lata pozostaje uśpiony i nie wiadomo, kiedy wybuchnie. Dla Świetlickiego, właśnie zwyczajność codziennego życia jest poważnym powodem do obaw. I może celem pisania jest podzielenie się tymi obawami. Czy jednak wspólnota lęków oznacza prawdziwą wspólnotę?

W wierszu Pod wulkanem podmiot wypowiada się w imieniu nieokreślonej grupy - konsekwentnie używa formy „my”. Co można powiedzieć o tej grupie na podstawie zdania: „Niczego o nas nie ma w Konstytucji”?  Dlaczego przedstawiciel tego ugrupowania (lub pokolenia) czuje się zepchnięty na margines? Kiedy i w jakim kontekście pojawia się w  wierszu pierwsza osoba liczby pojedynczej – „ja”? Czy w przesłaniu utworu można dostrzec nadzieję i czy można wierzyć, że jakiekolwiek nadzieje spełnią się „pod wulkanem”?

Wiara w zmienność

Zwrot w filozofii społecznej i w filozofii podmiotowości przyniósł zachwianie wszelkich pewników i odebrał znaczenie podstawowym pojęciom, jak „podmiot”, czy „Ja”. Tym samym zakwestionowana została też tożsamość człowieka, jako twórcy. Poeta ery płynnej nowoczesności ma świadomość, że rzeczywistość jest nieokreślona, że wymyka się opisowi. Ten, który opisuje także podlega metamorfozom. Jeżeli jednak wierzy w moc poezji, może uznać, że przekracza ona samego poetę. Neoawangardowy twórca, Andrzej Sosnowski, uważa, że autorstwo jest „kategorią podejrzaną” i próbuje zaufać samemu językowi jako niepowstrzymanemu ruchowi języka. Szuka w poezji sensu, który wyłania się w procesie przenikania się i umykania znaczeń.

R130wBu6ljkyp

Zdjęcie przedstawia czytającego mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna stoi. W rękach trzyma książkę. Mówi do stojącego na statywie mikrofonu. Jest ubrany w koszulkę polo i dżinsowe spodnie.

Skazany na przypadek

W literaturze ponowoczesnej zmienia się obraz człowieka: staje się on kolekcjonerem wrażeń. Ruch wydaje się więc istotą egzystencji, poruszanie się, podróżowanie stanowi przecież warunek zbierania wrażeń. Absolutna dowolność, czyli możliwość równoczesnego eksplorowania niezliczonych pól rzeczywistości powoduje jednak stan zawieszenia. Totalna wolność oznacza także ogromną odpowiedzialność i głęboką samotność. Zakwestionowanie  autorytetów oznacza zgodę na brak przewodnika, a bez przewodnika trudno wybrać się w daleką, odkrywczą podróż. Człowiek płynnej nowoczesności jest więc raczej spacerowiczem‑obserwatorem (fr. flaneurflâneurflaneur).

Słownik