Orogenezy

1. Orogenezy prekambryjskie – podczas tej najstarszej ery na Ziemi miały miejsce wielokrotne ruchy górotwórcze. Ze względu na odległość czasową trudno dokładnie ustalić zasięg i przebieg tych ruchów.

2. Orogeneza kaledońska – trwała od końca kambru po wczesny dewon (paleozoik). Jej największe nasilenie przypadło na początek syluru. Zostały wówczas sfałdowane i wypiętrzone Góry Kaledońskie, Skandynawskie, Grampiany, Sajany, północno‑wschodnie Appalachy, Alpy Australijskie, część Gór Świętokrzyskich, Wyspy Brytyjskie, Grenlandia i góry Ałtaj, Jabłonowe, północne części Tienszanu.

3. Orogeneza hercyńska (waryscyjska) – miała miejsce między sylurem a końcem permu (paleozoik). Powstały wtedy pasma górskie Irlandii, Bretanii, Masyw Centralny, Reńskie Góry Łupkowe, Masyw Czeski, część Wielkich Gór Wododziałowych, Ural, Ałtaj, południowo‑zachodnie Appalachy, Sudety, Góry Świętokrzyskie.

4. Orogeneza alpejska – rozpoczęła się w triasie. Największe jej nasilenie przypadło na paleogen (kenozoik) i trwa do dziś. Utworzyły się Alpy, Karpaty, Pireneje, Himalaje, Kordyliery, Andy. Te góry rozpoznajemy jako najwyższe. Wynika to z tego, że są to góry najmłodsze.

Cykl orogeniczny i jego etapy

Ruchy górotwórcze (orogenezy) to długotrwały, liczący miliony lat proces prowadzący do powstawania łańcuchów górskich. Są one wywołane przez przesuwające się płyty litosfery. W tym przypadku ruchy skorupy ziemskiej prowadzą do powstania gór fałdowych. Powstanie orogenu (gór) tłumaczy się obecnie tektoniką płyt litosfery. Proces górotwórczości zachodzi na krawędziach zderzających się płyt, czyli w strefach subdukcjisubdukcjasubdukcji, przebiegając według następujących etapów:

1. Utworzenie się geosynkliny – powstaje podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej, wypełnione wodą morską (głęboki rów oceaniczny) – geosynklina, która systematycznie wypełniana jest osadami morskimi i lądowymi.

2. Sedymentacja skał osadowych w geosynklinie – pod wpływem ciężaru osadów dno geosynkliny obniża się, przez co w płytkim morzu narastają serie osadów o grubości nawet kilku kilometrów.

3. Zwężanie i pogłębianie się geosynkliny będące wynikiem ruchu płyt litosfery – ruch płyty oceanicznej w kierunku kontynentu powoduje zgniatanie (sfałdowanie) osadów w geosynklinie. Pojawia się parcie boczne i fałdowanie osadów. Parcie boczne zwęża geosynklinę, przez co osady ulegają sfałdowaniu i wydźwiganiu ponad poziom morza. Sfałdowanie skorupy ziemskiej usztywnia ją, pojawia się kratonkratonkraton, który jest odporny na następne fałdowania. Wciągana w głąb płyta oceaniczna ulega częściowemu stopieniu i na głębokości 100–120 km tworzą się magmowe ogniska wulkanów.

4. Wypiętrzenie sfałdowanych skał na skutek zamykania geosynkliny – w wyniku ruchu płyt zostaje zaburzona równowaga grawitacyjna skorupy ziemskiej, co powoduje wypiętrzenie sfałdowanych osadów. W ostatnim stadium rozwoju geosynkliny następuje jej sfałdowanie, a więc utworzenie fałdów i płaszczowin. Odbywa się to zwykle w kilku fazach, oddzielonych krótszymi lub dłuższymi okresami. Następuje wypieranie osadów i wydźwiganie dna geosynkliny – zachodzi podniesienie obszaru geosynklinalnego nad poziom morza. Równocześnie z wypiętrzaniem się sfałdowanego pasma górskiego tworzy się na jego przedpolu równoległy do pasma wąski rów w postaci podłużnej synkliny lub zapadliska.

5. Powstanie górskiej rzeźby terenu pod wpływem niszczących czynników rzeźbotwórczych – rów przedgórski w postaci podłużnej synkliny lub zapadliska wypełnia się osadami pochodzącymi głównie z niszczenia wypiętrzających się gór. Osady te, czyli molasa, mają częściowo lądowy, a najczęściej morski charakter, gdyż obniżanie się rowu jest prawie zawsze tak duże, że wlewa się do niego morze. Utworzenie się rowu przedgórskiego jest objawem, że cykl górotwórczy dobiegł do końca.

Opisane wyżej procesy prowadzą do powstawania gór fałdowych. Zachodził on kilka razy w przeszłości geologicznej Ziemi. Starsze łańcuchy górskie na skutek wzmożonych pionowych ruchów skorupy ziemskiej zachodzących na przedpolu fałdujących się nowych łańcuchów górskich ulegały popękaniu i licznym przesunięciom wzdłuż linii pęknięć. W ten sposób z gór fałdowych powstały góry zrębowe. Innym rodzajem gór są góry wulkaniczne powstające w wyniku erupcji wulkanicznej. Mają charakterystyczny kształt stożków i nie tworzą, tak jak góry fałdowe i zrębowe, łańcuchów. Góry wulkaniczne tworzą większe zespoły na Wyspach Japońskich, Jawie, Kamczatce. Specyficznym typem gór są grzbiety śródoceaniczne – współcześnie największe łańcuchy górskie na Ziemi. Występują w dnach wszystkich oceanów. Szerokość grzbietów waha się od kilkuset do 2 tys. km, natomiast łączna ich długość wynosi ponad 60 tys. km. Najwyższe szczyty tych łańcuchów górskich wznoszą się ponad poziom oceanu, tworząc wyspy (np. Azory). Grzbiety śródoceaniczne charakteryzują się dużą ilością płytkich trzęsień ziemi i intensywnymi procesami wulkanicznymi.

Słownik