Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia tłum ludzików z klocków Lego. Opisane elementy ilustracji interaktywnej. 1. Już w swojej pracy doktorskiej Poczwórne źródło twierdzenia o podstawie dostatecznej Schopenhauer wyróżnił cztery główne typy relacji między przedmiotami poznania i odpowiednio do tego, cztery klasy przedmiotów. 2. Pierwszy typ to relacja przyczynowości wiążąca ze sobą przedmioty oglądu zmysłowego. Przyczynowość, łącząc wzajemnie elementarne wrażenia dostępne dla nas dzięki apriorycznym formom zmysłowości: czasowi i przestrzeni, umożliwia spójny ogląd przedmiotów; przedmioty te — powiązane ze sobą w czasie i przestrzeni — stanowią materiał badań nauk przyrodniczych. Jak widać, Schopenhauer korzysta tu z pojęć Kantowskich, uznając aprioryczność form czasu i przestrzeni, ale dwanaście kategorii intelektu sprowadza tylko do jednej: jest nią właśnie przyczynowość. Poznawanie przyrody, ustalanie regularności w niej występujących, przewidywanie to zatem sprawa intelektu — ale tu okazuje się, że "intelekt" (Verstand) pojmuje Schopenhauer odmiennie od Kanta. Pamiętamy, że dla Kanta intelekt nie był "zdolnością oglądania", tylko poznawaniem przez pojęcia i prawidła, według których umysł porządkuje przedmioty zmysłów — nie oznaczał więc poznania intuitywnego, lecz dyskursywne. Otóż dla Schopenhauera podstawowa władza intelektu to właśnie intuicyjny ogląd, rodzaj wiedzy bezpośredniej, leżącej u źródeł wszystkich innych form wiedzy — a nie myślenie pojęciowe, abstrakcyjne. "Podstawą dostateczną" wiązania ze sobą przedmiotów zmysłowych w jedno spójne doświadczenie świata jest w działaniu intelektu prawo przyczynowości. Prawo to nie funkcjonuje przy tym w myśleniu teoretycznym o przyczynowych powiązaniach między przedmiotami jako pojęcie przyczyny, lecz jako ogląd relacji przyczynowych między przedmiotami. Ogląd ten, będąc rodzajem intuicji, nie ma jednak nic wspólnego z jakimś "uczuciem", które na przykład kładli u podstaw procesów poznawczych romantycy. Tak jak czas i przestrzeń jako formy zmysłowości różnią się od tradycyjnych pojęć czasu i przestrzeni, tak samo przyczynowość jako forma zmysłowego powiązania zjawisk różni się od teoretycznego pojęcia przyczynowości. Zastąpienie form oglądu przez pojęcia owych form było zdaniem Schopenhauera jednym z błędów Kanta. Dlatego Schopenhauer znosi Kantowski podział na estetykę transcendentalną i logikę transcendentalną, na wiedzę dotyczącą funkcjonowania zmysłów i wiedzę pojęciową, będącą właściwą wiedzą przedmiotową. To właśnie owa absolutyzacja wiedzy pojęciowej otworzyła drogę przed szkodliwymi spekulacjami panlogizmu. Tymczasem każde poznanie zakorzenione jest w intuicyjnym oglądzie. Myślenie dyskursywne — poza nadaniem wiedzy postaci zdolnej do intersubiektywnego (czyli dostępnego więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu) przekazu — niczego nowego do niej nie wnosi. Choć myślenie pojęciowe na skutek procesu abstrahowania od naocznych obrazów jest od oglądu uboższe, jednak ów proces — konieczny dla ponadindywidualnego funkcjonowania wiedzy — musi mieć miejsce. Pojęcia biorą jednak swą treść z naoczności — kiedy się od niej odrywają, stają się hipostazami. Niemniej filozofia jest wiedzą wyrażającą się w pojęciach (choć nie z pojęć, lecz z oglądu wysnutą), dlatego też trzeba przeanalizować dalsze formy powiązań między przedmiotami poznania. 3. Drugi typ relacji między przedmiotami poznania to według Schopenhauera sąd logiczny, a przedmiotami są w tym wypadku abstrakcyjne przedstawienia, czyli pojęcia. Człowiek jako podmiot poznający zdolny jest do refleksji, a więc ma zdolność tworzenia "przedstawień o przedstawieniach", inaczej zwaną rozumem (Vernunft). Rozum dokonuje syntezy pojęć właśnie w postaci sądów, których budową rządzą prawa logiki. Dzięki temu, wskutek procesu abstrakcji, możliwe jest przekroczenie jednorazowości i konkretności przedstawień zmysłowych oraz osiągnięcie przez nie ponadindywidualnej ogólności umożliwiającej intersubiektywny przekaz. Zadaniem tej władzy wiązania ze sobą przedstawień nie jest jednak wnikanie przez rozum w jakąś ukrytą ich naturę, docieranie do noumenów (rzeczy samych w sobie) — bo to na poziomie przedstawienia jest niemożliwe. Tym zadaniem okazuje się funkcja praktyczna: użyteczność pojęć ogólnych przy porządkowaniu bogactwa materiału empirycznego, ekonomiczne operowanie tym materiałem i właśnie możliwość przekazywania sprowadzonej do poziomu pojęciowego wiedzy. Podmiotu takiej wiedzy nie stanowi już po prostu indywidualnie niepowtarzalny osobnik ludzki ze swoim wyposażonym w zmysły ciałem i swoją sferą emocjonalną, ale każdy taki podmiot, jeśli jest obdarzony rozumem. Niemniej ostateczny cel rozumu sprawującego funkcje praktyczne to cel par excellence praktyczny: zaspokajanie przez wiedzę potrzeb człowieka przede wszystkim fizycznych, biologicznych, a dopiero potem bardziej rozwiniętych, powstałych w gatunku ludzkim na skutek wyższego niż u zwierząt poziomu rozwoju mózgu i całego organizmu. 4. Dzięki czemu jednak pojawia się na poziomie ludzkiej wiedzy możliwość przejścia od przedstawień konkretnych, oglądowych, do przedstawień abstrakcyjnych, pojęciowych? Schopenhauer rozwiązuje ten problem, wprowadzając koncepcję oglądu ponadindywidualnego. Podmiotem takiego oglądu może być podmiot ludzki, który przekroczył poziom osobniczych cech i stał się niejako reprezentantem całego gatunku. Z kolei przedmiotem takiego oglądu jest idea w sensie Platońskim, jako archetyp każdego konkretnego przedmiotu danego rodzaju (idee, będąc przedmiotami o szczególnym charakterze, należą oczywiście do świata przedstawienia). Otóż, zdaniem Schopenhauera, pozycję takiego podmiotu można osiągnąć dzięki bezinteresownej kontemplacji estetycznej (dostępnej zarówno twórcy, jak i odbiorcy), a obiektem takiej kontemplacji mogą być oczywiście dzieła sztuki, choć mogą też nim być obiekty natury. To sztuka przedstawia ponadindywidualną, wieczną istotę danego rodzaju przedmiotów, osiągając w idei piękna poziom idei najogólniejszej. Dzięki temu pojęcia używane na szczeblu wiedzy abstrakcyjnej, choć wywodzą się z konkretnego oglądu zmysłowego, swą ogólność zawdzięczają "oglądowi czystemu", odniesionemu do idei, które jako ogólne, ponadczasowe wzorce empirycznych przedmiotów przypominają idee Platona. Między pojęciami a ideami zachodzi zatem ścisła korelacja, ale o ile wiedza pojęciowa jest dostępna dla każdego obdarzonego rozumem, o tyle czysty ogląd idei poprzez sztukę, choć niezbędny do ufundowania ogólności pojęć, dany jest tylko niektórym, wyposażonym w szczególne zdolności. Do tego tematu powrócimy jeszcze później, jednak już teraz zaznaczmy, że zaczyna się tu uwidaczniać swoisty elitaryzm Schopenhauera. Niezależnie od tego wypada jednak skonstatować, że sztuka jest dla niego pewną formą wiedzy, odmienną od nauki, ale jednak wiedzą. Rozpoznawać prawdę i fałsz można nie tylko formułując sądy, lecz także obcując z dziełami sztuki. 5. Trzeci wyróżniony przez Schopenhauera typ relacji między przedstawieniami to sfera czystych stosunków przestrzennych i czasowych, dostępna dzięki apriorycznym formom zmysłowości, przestrzeni i czasowi, w jakie "wyposażony" jest podmiot ludzki. Przestrzeń i czas oprócz tego, że stanowią aprioryczne, formalne warunki pojawiania się świata zjawiskowego, są także dane w naoczności, a więc można wiązać ze sobą ich części lub odnosić je do siebie nawzajem. W wyniku tych operacji powstają przedmioty należące do matematyki, czyli stosunki liczbowe, figury i bryły. Arytmetyka formułuje prawa rządzące relacjami pomiędzy "częściami" czasu, a geometria prawa rządzące relacjami pomiędzy "częściami" przestrzeni. Wiedza o tego rodzaju przedstawieniach, choć wywodzi się z warunków zmysłowego postrzegania rzeczy w świecie, jest jednak wiedzą wysoce abstrakcyjną, dostępną dla podmiotów wyposażonych w rozum. 6. Chcąc uniknąć niejasności, trzeba wyraźnie wskazać, dla jakich podmiotów dostępne są wyróżnione dotąd trzy typy wiedzy dotyczące trzech klas przedmiotów. Dwa ostatnie typy, a więc wiedza pojęciowa i wiedza matematyczna, dostępne są dla istot obdarzonych rozumem, czyli zdolnością refleksji i abstrahowania; zwierzęta więc nie mają w tego rodzaju wiedzy udziału. Ale jeśli chodzi o wiedzę odwołującą się do intuicyjnego oglądu zmysłowego i operującą intelektualną formą wiązania przedstawień, jaką jest przyczynowość, to sprawa przedstawia się inaczej: zwierzęta (przynajmniej te najbardziej w rozwoju gatunkowym zaawansowane), jako istoty dysponujące zmysłami i podstawowymi mechanizmami zapamiętywania, dostęp do niej mieć muszą. I Schopenhauer nie waha się tak twierdzić, podając śmiałe rozwiązanie tego zagadnienia: ponieważ zwierzęta postrzegają rzeczy w przestrzeni i czasie, dysponują zatem intelektem, tzn. pewnym rodzajem wiedzy, który pozwala im spostrzegać konkretne związki przyczynowe i przewidywać najbliższe zdarzenia. To zaś oznacza, że — choć nie potrafią myśleć abstrakcyjnie o przestrzeni, czasie i przyczynowości, a więc uprawiać nauki (ani sztuki) — świat również dla nich istnieje jako przestrzenno-czasowe przedstawienie rządzone prawem przyczynowości. Jak widać, niezachwiana sympatia Schopenhauera do psów ma swoje teoretyczne uzasadnienie. 7. Przechodząc do czwartego typu relacji między przedmiotami ludzkiej wiedzy, Schopenhauer zaczyna od usunięcia kolejnego "błędu", jakiego jego zdaniem dopuścił się Kant. Otóż Kant, sugerując się poniekąd źródłosłowem słowa "metafizyka", przyjął, że nie może się ona opierać na doświadczeniu; następnie z definicji metafizyki jako wiedzy nieodwołującej się do doświadczenia wyprowadził dowód niemożności oparcia metafizyki na doświadczeniu — czyli popełnił błąd "błędnego koła". Tymczasem oprócz doświadczenia zewnętrznego — które dostarcza nam przedstawień i nie wyprowadza poza sferę zjawiskową (czyli nie umożliwia metafizyki) — dysponujemy jeszcze doświadczeniem wewnętrznym (rodzajem introspekcji), mogącym nas wyprowadzić poza korelację podmiotowo-przedmiotową, a więc czysto teoriopoznawczą. Otóż wprawdzie podmiot poznający nie może stać się przedmiotem poznania, ale takim przedmiotem będzie podmiot woli (pragnień, emocji).