Wcale nie faworyt

W okresie bezkrólewia po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego walki z Turcją ustały. Początkowo Polacy i Litwini szukali kandydatów na nowego władcę wśród zagranicznych książąt. Zwłaszcza magnateria litewska, pod przewodnictwem rodu Paców, próbowała powstrzymać wybór kolejnego „Piasta”. Partia prohabsburska, związana ze zmarłym władcą, forsowała kandydaturę księcia Karola Lotaryńskiego, który miał poślubić królową wdowę, Eleonorę Habsburżankę. Liderzy tego stronnictwa, m.in prymas Florian Czartoryski, biskup krakowski Andrzej Trzebicki, hetman polny koronny Dymitr Wiśniowiecki oraz kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac i jego brat, hetman wielki litewski Michał Pac, liczyli na sojusz z cesarzem rzymskim przeciwko Turkom i odzyskanie zajętych przez sułtana ziem. Obóz profrancuski popierał z kolei kandydaturę księcia neuburskiego Filipa Wilhelma lub księcia Ludwika Burbona, zwanego Wielkim Kondeuszem. Wraz z upływem czasu szlachta coraz częściej wyrażała sprzeciw wobec planów wyboru władcy, który potencjalnie mógł wplątać Rzeczpospolitą w rozgrywki toczone między zwalczającymi się blokami politycznymi w Europie − Burbonami i Habsburgami. Szlachta uznała w końcu, że najlepszym kandydatem będzie hetman wielki koronny Jan Sobieski. Większość widziała w nim utalentowanego wodza spod Chocimia, który doprowadzi do wyparcia Turków z Podola.

W wyniku zabiegów żony Jana Sobieskiego, Marii Kazimiery d’Arquien Sobieskiej, hetmana poparł również Ludwik XIV. Marysieńka przekonała bowiem francuskiego ambasadora, że jej mąż będzie zwalczał wszelkie próby zawiązania sojuszu między Rzecząpospolitą a cesarzem. 21 maja 1674 r. zarówno szlachta koronna, jak i litewska opowiedziały się za wyborem Sobieskiego. Król elekt zaprzysiągł pacta conventapacta conventapacta conventa , jednak przełożył uroczystą koronację, aby skupić się na wojnie z sułtanem.

R1LfyhHPANxsW

Ilustracja przedstawia kobietę w otoczeniu dzieci. Młoda kobieta (po prawej) karmi piersią, siedzące na jej kolanach dziecko. Kobieta ma ciemne, dłuższe włosy zaczesane do tyłu. Lewa pierś jest odsłonięta, przy piersi główkę trzyma noworodek. Po lewej stronie stoi trójka mniejszych dzieci: dwóch chłopców i jedna dziewczynka oraz jeden starszy chłopiec. Orzeł obejmuje skrzydłami matkę i najstarsze dziecko. Dwaj młodsi chłopcy dosiadają lwa. Dziewczynka siedzi na delfinie, na kolanach trzyma muszlę z perłą. W tle widać popiersie Jana III Sobieskiego, którego głowę zdobi wieniec laurowy.

Dalsze zmagania z Turcją

Król elekt zdawał sobie sprawę, że jego pozycja w kraju była uzależniona od dalszych losów wojny z Turcją. Chciał poprowadzić wojska Rzeczypospolitej do zwycięstwa osobiście, dlatego przesunął swoją koronację na późniejszy termin (gdyby się odbyła, straciłby dowództwo nad armią na rzecz nowego hetmana). W początkowej fazie kampanii Sobieskiemu udało się odzyskać kilka miast na Podolu. Było to możliwe, ponieważ armia sułtana wyruszyła wtedy naprzeciw wojskom rosyjskim, które zaatakowały od strony Ukrainy. Równocześnie jednak hetman wielki litewski Michał Pac, bez porozumienia z Sobieskim, wycofał część swoich oddziałów na Litwę. Było to szczególnie dotkliwe, gdy w maju 1675 r. pozostałe wojska polskie zaatakowała armia turecko‑tatarska. Również i tym razem taktyka przyjęta przez Sobieskiego okazała się skuteczna: skoncentrował on wszystkie oddziały pod Lwowem i systematycznie rozbijał oddziały tatarskie, zanim zdążyły przejść do ofensywy. Wojska koronne rozprawiły się także z przednią strażą armii tureckiej. Wróg zarządził odwrót i próbował jeszcze dokonać szturmu na zamek w Trembowli, jednak dzięki bohaterskiej postawie załogi, zagrzewanej do walki przez żonę komendanta Annę Dorotę Chrzanowską, próba ta zakończyła się niepowodzeniem.

RNPVyJWkYg9Ci

Ilustracja przedstawia scenę w komnacie pałacowej. Po lewej stronie stoi kobieta w czarnej, długiej sukni z białym, koronkowym kołnierzem. W prawej dłoni trzyma nóż. Przed nią z ręką wyciągniętą, w stronę kobiety, stoi rycerz w zbroi. Lewą dłoń opiera na oparciu krzesła, które stoi za nim. Wokół zebranych jest czterech innych mężczyzn w strojach z epoki: wszyscy mają kontusze, szable przy pasie, czapki z piórkiem z przodu. Wyglądają na zdziwionych i zakłopotanych.

Koronacja i rozejm z sułtanem

Ret1wXUResXEC1

Ilustracja przedstawia rycerzy dwóch przeciwnych armii podpisujących dokument. Na pierwszym planie stoi na przeciwko siebie dwóch mężczyzn. Po prawej stronie stoi mężczyzna w średnim wieku, ubrany w zbroję na piersi, długi czerwony płaszcz na ramionach z gronostajowym kołnierzem oraz czapkę o kształcie ściętego walca z piórkiem z przodu, na nogach ma wysokie buty z cholewami i ostrogami. Lewą rękę trzyma na rękojeści szabli. Za nim stoi kilku innych mężczyzn w podobnych strojach: zbroje, płaszcze, czapki z piórkiem lub hełmy o stożkowatym kształcie, wysokie buty, szable przy boku. Mężczyzna po lewej stronie ma długą, ciemną brodę, bokobrody i turban na głowie. Ubrany jest w szerokie spodnie, szeroką koszulę i marynarkę bez kołnierza, z ozdobnymi haftami na obrzeżach. Za nim stoi dwóch mężczyzn w podobnych strojach (długie szaty, chusty lub turbany na głowach, szerokie spodnie, wkładane buty typu trepy z zawiniętymi noskami). W tle armata, za która stoi husaria.

2 lutego 1676 r. w Krakowie na Wawelu odbyła się uroczysta koronacja Jana III Sobieskiego. Na nowego hetmana wielkiego koronnego władca mianował dotychczasowego hetmana polnego Dymitra Wiśniowieckiego, a zwolniony przez niego urząd objął Stanisław Jabłonowski. Kontynuowanie wojny z Turcją wymagało uchwalenia nowych podatków na utrzymanie 60‑tysięcznej armii. Sejmiki odmówiły ich ustanowienia w wyznaczonej przez sejm koronacyjny wysokości i pieniędzy wystarczyło na wystawienie zaledwie 20 tys. żołnierzy. Wobec zdecydowanej, bo dwukrotnej przewagi armii tureckiej Sobieski nakazał zablokować ofensywę przeciwnika, okopując się pod Żurawnem. Walki trwały ponad dwa tygodnie – od 29 września do 14 października 1676 r. Trzy dni później strony podpisały rozejm, który był znacznie korzystniejszy dla Polski niż ten zawarty w Buczaczu (1672), odrzucony przez sejm jeszcze za życia Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Rzeczpospolita odzyskała część prawobrzeżnej Ukrainy, w tym Białą Cerkiew i Pawołocz, a sułtan zrezygnował z haraczu, którego domagał się wcześniej. W rękach tureckich nadal pozostawały Podole i Bracławszczyzna.

Zwrot ku Francji

Jan III Sobieski miał ambitne plany i dążył do tego, aby Rzeczpospolita ponownie zaczęła odgrywać ważną rolę na arenie międzynarodowej. W tym celu musiał szukać porozumienia i możliwości współpracy z jednym z rywalizujących ze sobą w Europie obozów – habsburskim lub burbońskim. W odróżnieniu od swoich poprzedników postawił na sojusz z Francją i w 1675 r. podpisał z nią traktat w Jaworowie. Był on skierowany przeciwko Brandenburgii − zobowiązywał Sobieskiego do rozpoczęcia z nią wojny. Francja deklarowała ze swojej strony wsparcie finansowe i zobowiązywała się poprzeć Rzeczpospolitą w jej staraniach o zwrot Prus Książęcych, utraconych na mocy traktatów welawsko‑bydgoskich (1657). Ponadto miała wypłacić dodatkowe subsydiasubsydiumsubsydia, gdyby cesarz Leopold I wypowiedział Rzeczypospolitej wojnę, oraz obiecywała pomoc dyplomatyczną w zawarciu pokoju z Turcją. Wielu historyków uważa, że realizując politykę bałtycką, król dążył do umocnienia pozycji swojego rodu. Podobno po odzyskaniu Prus Książęcych od elektora brandenburskiego planował osadzenie na tronie książęcym swojego najstarszego syna, Jakuba, któremu ułatwiłoby to walkę o elekcję na tron polski.

RFQPWcm85Cvr2

Ilustracja przedstawia rodzinę królewską. W centralnej części siedzi na tronie małżeństwo, po lewej mężczyzna, po prawej kobieta. Obok kobiety siedzą trzy niewiasty. Obok mężczyzny przystanęło trzech młodzieńców. Ojciec to mężczyzna w średnim wieku z wąsami i krótkimi włosami. W ręku trzyma berło, na ramionach ma suto drapowany płaszcz. Obok niego siedzi kobieta w długiej sukni z dużym dekoltem. Jedna ręką trzyma małe dziecko, które trzyma się jej kolan. Za dzieckiem siedzą dwie starsze dziewczęta ubrane w suknie. Po lewej stronie, przy królu przyklęknął młodzieniec w czarnej zbroi i czerwonym płaszczu. Na głowie ma peruke z długich, ciemnych, kręconych włosów. Za nim dwóch kolejnych ubranych w stroje królewiczów.

Polityczne plany Jana III Sobieskiego rozmijały się z oczekiwaniami szlachty. Sejm w 1677 r. podjął decyzję o redukcji armii, co utrudniało wszczęcie wojny z Brandenburgią. Co więcej, posłowie zdecydowali o przedłużeniu układów z elektorem brandenburskim i cesarzem, gwarantujących pokój. Większości zależało na odzyskaniu Podola z rąk tureckich, a nie Prus Książęcych, dlatego wielu opowiadało się za sojuszem z Habsburgami przeciwko Turcji. Mimo to Sobieski obstawał przy realizacji postanowień z Jaworowa i podpisał układ wojskowy z królem Szwecji Karolem XI, zakładający wspólne uderzenie na Brandenburgię. Polski władca rozpoczął nawet przygotowania do ataku i gromadził armię w Gdańsku, ale wojska szwedzkie kiepsko radziły sobie w trwającej wówczas wojnie z Danią i Brandenburgią. Na domiar złego hetman wielki litewski Michał Pac (przeciwnik Sobieskiego i orędownik sojuszu z elektorem Fryderykiem Wilhelmem) nie zgodził się na przemarsz armii szwedzkiej przez Żmudź. W konsekwencji do wspólnej polsko‑szwedzkiej akcji nigdy nie doszło. Odzyskanie Prus Książęcych stawało się coraz mniej prawdopodobne wraz z wygasaniem europejskich konfliktów: traktat w Nijmegen (1678–1679 r.) zakończył wojnę Ludwika XIV z Holandią, w której udział wzięło szereg państw europejskich, w tym Szwecja (po stronie Francji) i Brandenburgia (po stronie Holandii). W rejonie bałtyckim przywrócono stan posiadania sprzed wybuchu konfliktu, co przekreśliło szansę Rzeczypospolitej na odzyskanie choćby części Prus Książęcych.

Gasnący entuzjazm

Po zawarciu rozejmu z Turcją i przedłużeniu traktatu andruszowskiegorozejm andruszowskitraktatu andruszowskiego z Rosją w 1667 r. w Rzeczypospolitej zapanował pokój. Kraj powoli podnosił się z kryzysu po wojnach drugiej połowy XVII w. Zubożenie szlachty doprowadziło do umocnienia się roli magnaterii w życiu publicznym. Rozwinął się klientyzm − system, w którym szlachta gołotaszlachta gołotaszlachta gołota działała na sejmikach i w sejmie zgodnie z wolą magnatów (popierała ich interesy w głosowaniach, zabiegała o głosy współbraci) w zamian za opiekę − nadania ziemi, posadę, wsparcie finansowe, „bilet wejścia” do kręgów towarzyskich. Magnat występował w tej relacji w roli protektora (patrona), a szlachcic podopiecznego (klienta). W ten sposób magnateria zyskała przemożny wpływ na decyzje podejmowane przez szlachtę na sejmie i skutecznie potrafiła zahamować wszelkie inicjatywy dworu. Dodatkowo w ostatnich dekadach XVII w. postępował kryzys polityczny spowodowany coraz częstszym stosowaniem zasady liberum vetoliberum vetoliberum veto.

Pod koniec lat 70. XVIII w. Jan III Sobieski porzucił politykę profrancuską, tracąc tym samym zaufanie stronnictwa ją popierającego. Ciężko było mu jednak pozyskać liderów obozu prohabsburskiego, który dotychczas zwalczał wszelkie jego inicjatywy. Ponadto cesarz skupił się na rywalizacji z Francją na Zachodzie Europy, bagatelizując zagrożenie ze strony Turcji i obojętnie odniósł się do propozycji sojuszu, złożonej mu przez Sobieskiego z upoważnienia sejmu. Fiasko to pogorszyło i tak trudną sytuację króla i uwidoczniło jego osamotnienie nie tylko w polityce międzynarodowej, ale również wewnętrznej − mimo podejmowanych prób król nie zdołał zbudować stronnictwa dworskiego, na którym mógłby oprzeć swoje rządy.

Słownik

Słowa kluczowe

Jan III Sobieski, Maria Kazimiera Sobieska, wojna polsko‑turecka, traktat w Jaworowie, Rzeczypospolita Obojga Narodów

Bibliografia

M. Komaszyński, Jan III Sobieski a Bałtyk, Gdańsk 1983.

M. Wagner, Wojna polsko‑turecka w latach 1672–1676, Zabrze 2009.

J. Woliński, Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, 1960.

Z. Wójcik, Jan III Sobieski, Warszawa, 1991.