Przeczytaj
Początki teatru w Polsce
Do powstania Teatru Narodowego doprowadziły przede wszystkim starania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zabiegał o zorganizowanie w Warszawie stałego teatru publicznego. Wcześniej sztuka teatru była domeną obcojęzycznych zespołów teatralnych, przede wszystkim francuskich i niemieckich, zjeżdżających do Polski, aby wystawiać widowiska operowe i baletowe oraz zaznajamiać publiczność z repertuarem europejskim. Grywano m.in. WolteraWoltera, MolieraMoliera czy Pierre'a Corneille’aPierre'a Corneille’a. Język polski pojawiał się wówczas jedynie w teatrach szkolnychteatrach szkolnych oraz magnackichmagnackich. Zofia Wołoszyńska pisze:
Teatr Narodowy (dzieje instytucji)[...] teatralnie żywy polski język, który okres stagnacji kulturalnej przetrwał jedynie w wąskim nurcie intermediów na scenach jezuickich, a od lat czterdziestych XVIII wieku z powrotem zaczął odżywać w twórczości dramatycznej – nie wyszedł aż po rok 1765 poza realizacje przedstawień szkolnych i amatorskich widowisk na scenach magnackich.
Stanisław August Poniatowski wstąpił na polski tron w 1764 roku, a już wiosną roku 1765 wydzierżawił od spadkobierców Augusta III Sasa Operalnię saskąOperalnię saską i zaangażował przedsiębiorcę teatralnego Karola Tomatisa. Jak pisze Zbigniew Raszewski:
Krótka historia teatru polskiegoW przeciwieństwie do teatru Augusta III była to prywatna antrepryzaantrepryza. Król dawał antreprenerowiantreprenerowi subwencję, a w zamian za to warowałwarował sobie tylko dwie rzeczy: ogólny nadzór sprawowany za pośrednictwem swoich inspektorów i prawo do kilku lóż. Pozostałe miejsca były dostępne dla każdego, kto kupił bilet albo opłacił abonament. Na utworzenie pierwszego funduszu dla antreprenera zebrano składkę wśród najbogatszych widzów.
Nowa organizacja wywołała liczne nowości w życiu teatralnym [...]. Powstało pojęcie sezonu trwającego cały rok, od Wielkanocy do Wielkanocy. Na wielu narożnikach i bramach miejskich pojawiły się afisze, drukowane przed każdym przedstawieniem, a więc stanowiące rodzaj teatralnego dziennika.
Tomatis uruchomił trzy zespoły teatralne: francuski, włoski z baletem oraz polski. Francuzi wystawiali na scenie sztuki swoich klasyków: Moliera, Corneille’a, Racine’a, sięgali po dokonania współczesnego autora komedii dydaktycznych Philippe’a Destouches’aPhilippe’a Destouches’a, komedie płaczliwe, dramydramy i opery komiczne. Włoski zespół obok baletu prezentował przede wszystkim opery komiczne Carla GoldoniegoCarla Goldoniego.
Polski zespół teatralny zainaugurował swoją działalność 19 listopada 1765 roku przedstawieniem komedii Natręci Józefa Bielawskiego, która powstała w ramach konkursu ogłoszonego przez króla. Była to swobodna przeróbka sztuki Moliera. Zaangażowani do przedstawienia artyści byli tytułowani „Aktorami Narodowymi Jego Królewskiej Mości”. Zespół liczył pięć aktorek i dwunastu aktorów. Choć sztuka Bielawskiego była krytykowana, a samego autora określano mianem grafomana, podejmowała tematykę narzuconą przez króla – była krytyką sarmatyzmu i dawała pojęcie o funkcjach, jakie w zamyśle monarchy miał pełnić teatr w oświeconej Rzeczypospolitej. Polski zespół grał na tej samej scenie co francuski i włoski. Nie istniał wówczas jeszcze Teatr Narodowy jako instytucja. Przymiotnik „narodowy” oznaczał, że sztuki wystawiane są w języku polskim.
W pierwszych latach funkcjonowania tego teatralnego przedsięwzięcia pojawiło się wiele problemów organizacyjnych. Dużych trudności nastręczało zaangażowanie aktorek – kobiet, które nie chciały narazić się na „niesławę”. Konserwatyści niechętni sztuce teatralnej powielali opinię, że środowiska aktorskie to siedlisko rozpusty. Jak pisze Raszewski:
Krótka historia teatru polskiegoDopiero po uciążliwych poszukiwaniach i naleganiach udało się do tego nakłonić dwie piękności „odbieżałe” od swoich mężów. Dzięki ich determinacji mogło się odbyć pierwsze przedstawienie zespołu, który wytrwale uzupełniano, tak że po upływie dwóch sezonów liczył już 11 aktorów i 5 aktorek.
Problematyczne okazało się także zjednanie publiczności – mieszkańcy Warszawy narzekali na opłatę, którą musieli uiszczać, chcąc obejrzeć przedstawienie, oraz słabe wyposażenie Operalni, ponieważ dysponowała jedynie podstawową maszynerią teatralną oraz ograniczoną liczbą dekoracji. W czasie konfederacji barskiej i I rozbioru Polski (1772) teatr w Operalni został zamknięty, a król utracił antrepryzę. Sama Operalnia popadła w ruinę i została rozebrana.
Nowy rozdział w dziejach polskiego teatru rozpoczął się w roku 1774, kiedy sejm uchwalił monopol teatralny obejmujący wszystkie wystawiane na scenie widowiska. W 1776 roku dzierżawcą tego monopolu stał się dworzanin i powiernik Stanisława Augusta Poniatowskiego - Franciszek Ryx, który rozpoczął budowę nowego gmachu teatralnego na placu Krasińskich. Teatr Narodowy został uroczyście otwarty 7 września 1779 roku. Jak pisze Janina Pawłowiczowa:
Teatr - zagadnienia sztuki scenicznej[...] mieścił on około 1000 widzów w trzech kondygnacjach lóż, na parterze, galerii, i tzw. paradyzieparadyzie. Poszczególne „sektory” widowni odpowiadały stanowemu podziałowi publiczności: magnaterii, ludzi dworu i elity towarzyskiej stolicy; stałych mieszkańców – urzędników, uczniów, nauczycieli, przyjezdnej szlachty prowincjonalnej, wreszcie plebsu warszawskiego, który zajmował paradyz, czyli „raj”. Dość już głęboka scena wysunięta była w kierunku widowni i oddzielona od niej rampą, na której umieszczono oświetlenie z lamp oliwnych. Między sceną a rzędami ław dla widzów zarezerwowano miejsce dla orkiestry. Nie stosowano jeszcze kurtyny, ale portal sceny miał u góry zwieńczenie z kolorowej materii (tzw. płaszcz Arlekina). Widownia była oświetlona zwisającymi u sufitu żyrandolami, po bokach umieszczone były kinkiety.
W pierwszym okresie działalności nowo wybudowanego Teatru Narodowego żadnemu z jego dyrektorów nie udało się utrzymać stanowiska dłużej niż przez dwa sezony. W roku 1783 kierownictwo nad tą instytucją kultury objął Wojciech Bogusławski.
Wojciech Bogusławski (1757–1829) – aktor, najważniejszy twórca polskiego teatru doby oświecenia. Przez współczesnych był określany mianem ojca teatru polskiego. W 1783 roku został dyrektorem Teatru Narodowego. W roku 1785 wyjechał do Wilna, gdzie założył teatr, który prowadził przez pięć lat. Po powrocie do Warszawy ze stworzonym w Wilnie zespołem teatralnym Bogusławski ponownie objął kierownictwo w Teatrze Narodowym, które sprawował do upadku powstania kościuszkowskiego. Okres ten poświęcił na zbudowanie sceny narodowej z prawdziwego zdarzenia w myśl zasady, że teatr powinien być przede wszystkim szkołą dobrych obyczajów, trybuną do głoszenia narodowych idei. Bogusławski – zwolennik reform dyskutowanych w czasie Sejmu WielkiegoSejmu Wielkiego – wprowadził na scenę Teatru Narodowego sztuki dotyczące najważniejszych spraw ówczesnej Polski i Polaków. Wystawił m.in. Powrót posła Juliana Ursyna NiemcewiczaJuliana Ursyna Niemcewicza – pierwszą polską komedię polityczną, własną kontynuację tego dramatu Dowód wdzięczności narodu i Szlachcica mieszczaninem Józefa Wybickiego. Najsłynniejsze dzieło Wojciecha Bogusławskiego to Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale – pierwsza polska opera z muzyką Stefaniego, która miała swoją premierę w przededniu wybuchu powstania i została zdjęta przez cenzurę po trzech przedstawieniach.
Po upadku powstania kościuszkowskiego Wojciech Bogusławski wyjechał z Warszawy do Lwowa, gdzie założył polski teatr działający tam do roku 1799. Jak napisał Zbigniew Krawczykowski o Bogusławskim:
Wojciech BogusławskiDźwignąć teatr, gdzie będzie można grać w nim po polsku, o ile się da, grając powiedzieć, co trzeba i kiedy trzeba, a pamiętać zawsze, że się wyszło z Warszawy i do Warszawy godzi się powrócić - to było jego artystyczne i organizacyjne credo.
W czasie jego kadencji na stanowisku dyrektora Teatr Narodowy stał się żywą instytucją polskiej kultury, zaangażowaną również w walkę o reformy oraz w ich obronę. Bogusławski rozszerzył repertuar polskiej sceny, wystawiając na niej po raz pierwszy m.in. klasycystyczną tragedię, heroiczną operę, widowiskową dramę. Zorganizował przy Teatrze Narodowym Szkołę Dramatyczną oraz opracował na jej potrzeby podręcznik Dramaturgia, czyli nauka sztuki scenicznej.
Działalność na polu teatralnym zapoczątkowana przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, a kontynuowana przez jego współpracowników dała początek Teatrowi Narodowemu, stała się także czynnikiem sprawczym spontanicznego rozwoju rodzimej literatury dramatycznej. Stworzyła podstawę do wykształcenia pierwszych zawodowych aktorów, dzięki którym zapewniono ciągłość rozwojową pierwszej w kraju sceny oraz jej promieniowanie na ośrodki pozawarszawskie. Otwarcie instytucji określanej mianem Teatru Narodowego stanowiło w dziejach teatru w Polsce wydarzenie doniosłe w skutkach dla dalszego rozwoju tej dziedziny sztuki oraz jej miejsca w kulturze.
Słownik
(łac. dráma – czynność, akcja) – dawny utwór dramatyczny zbliżony tematyką do melodramatu
najważniejsze czasopismo polskiego oświecenia poświęcone kwestiom społecznym i politycznym. Ukazywało się od marca 1765 roku do końca 1785 roku dwa razy w tygodniu. „Monitor” nawiązywał do angielskich czasopism tzw. moralnych (społeczno‑kulturalnych) z początku XVIII wieku („Spectator”) oraz do innych wzorów współczesnego europejskiego czasopiśmiennictwa. Na jego łamach pojawiała się przede wszystkim tematyka społeczna, polityczna, obyczajowa, moralna i ogólnokulturowa. Rzadziej natomiast publikowane były rozważania dotyczące kwestii ściśle estetycznych i literackich oraz utwory literackie
odmiana teatru dworskiego, przedsięwzięcia teatralne realizowane z inicjatywy magnatów, którzy organizowali sale teatralne, a nawet budowali specjalne budynki przeznaczone do wystawienia spektakli; aktorami były czasami zespoły z zagranicy, a czasami dworzanie i uczniowie szkół założonych przez magnatów; duża część tego typu teatrów powstawała na tzw. kresach Rzeczypospolitej, gdzie znajdowały się największe majątki magnackie
teatry tworzone przez uczniów i nauczycieli przy średnich szkołach katolickich, przede wszystkich jezuickich i pijarskich, oraz innowierczych od XVI wieku; działalność teatrów tego typu służyła nauce języka łacińskiego i retoryki oraz wychowywaniu uczniów – w tym celu wystawiano umoralniające widowiska w duchu chrześcijańskim, wykorzystując motywy mitologiczne oraz biblijne, nawiązujące jednak do aktualnych wydarzeń; popularne były także tzw. żywe obrazy wywodzące się ze średniowiecznych misteriów