Przeczytaj
Lesistość
Ogólna powierzchnia lasów na świecie wynosi 3 999 133,62 tys. ha (2017 r.). Tylko około 36% światowej powierzchni leśnej stanowią lasy pierwotne, kształtowane przez procesy przyrodnicze, w których nigdy nie była prowadzona gospodarka leśna. Pozostałą część zajmują lasy gospodarczelasy gospodarcze i plantacje leśne.
Według danych FAO (Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) największą lesistością (procentowym udziałem lasów w powierzchni lądowej kontynentu) charakteryzuje się Ameryka Południowa (49%), niższym - Ameryka Północna (33%) i Europa (32,2%; razem z Rosją 44,7%), natomiast najniższym Afryka (23%), Australia i Oceania (23%) i Azja (19%). Kraje Unii Europejskiej z powierzchnią lasów wynoszącą 1 61 081,23 tys. ha stanowią około 4% powierzchni lasów świata.
Do krajów o największej powierzchni lasów (w procentach ogólnej powierzchni lasów świata) należą: Rosja (20%), Brazylia (12%), Kanada (9%), USA (8%) oraz Chiny (5%). Kraje Unii Europejskiej z powierzchnią lasów około 161 mln ha stanowią około 4% powierzchni lasów świata.
Poziom lesistości zależy od wielu czynników geograficznych, np. klimatu, gleby, uwarunkowań wodnych. Coraz większy wpływ na nią ma również działalność człowieka na danym obszarze (np. deforestacja).
Roczne pozyskanie drewna w świecie w 2018 roku wynosiło łącznie około 3 713 681 tys. mIndeks górny 33. Z ogólnego pozyskania drewna na poszczególne kontynenty przypada: Azja - 1 117 409 tys. mIndeks górny 33, Afryka - 737 603 tys. mIndeks górny 33, Europa -725 645 tys. mIndeks górny 33, Rosja – 205 507 tys. m3, Ameryka Północna - 568 915 tys. mIndeks górny 33 oraz Ameryka Środkowa i Południowa - 489 982 tys. mIndeks górny 33 i Oceania -74 128 tys. mIndeks górny 33.
Całkowita lesistość na świecie sukcesywnie się obniża. W latach 1990‑2016 spadła z 31,6% do 30,7%. Przyczyną tego stanu jest przede wszystkim wycinanie na wielką skalę wilgotnych lasów równikowych, zwanych także lasami tropikalnymi. Rocznie na Ziemi wycina się ok. 130 tys. kmIndeks górny 22 lasów. W ciągu ostatnich 20 lat to ubytek rzędu 1,4 mln kmIndeks górny 22. Nie zawsze jednak wyrąb lasów związany jest z pozyskiwaniem podstawowego surowca, jakim jest drewno. Znacznie częściej, zwłaszcza w Afryce i Ameryce Południowej, intensywne wylesianie związane jest z uzyskiwaniem gruntów pod uprawę rolną, plantacje i zabudowę.
Obecnie eksploatuje się około połowę wszystkich lasów na kuli ziemskiej - około 12% objęto ochroną prawną, a pozostała część jest trudno dostępna bądź ich wykorzystanie wiąże się ze zbyt dużymi nakładami finansowymi.
Gospodarka drewnem
Podstawowym użytkiem lasów jest drewno, którego zastosowanie w gospodarce światowej nieustannie rośnie. O ile w latach 40. XX wieku znanych było 3 500 różnorodnych zastosowań drewna, dziś jest ich o wiele więcej. Szacuje się, że zużycie drewna na świecie podwaja się co 20‑25 lat.
Światowe zasoby drewna w stanie surowym ocenia się na ponad 143 mld mIndeks górny 33. Drewno jest wytwarzane przez ponad 30 tys. gatunków roślin, jednak tylko niektóre z nich mają znaczenie użytkowe. Dlatego rozmieszczenie zasobów drewna na świecie nie pokrywa się w pełni z rozmieszczeniem lasów. W ogólnych zasobach drewna gatunki iglaste stanowią 55% a liściaste - 45%. Zasoby te są większe w lasach iglastych i mieszanych klimatów umiarkowanych niż w wiecznie zielonych lasach klimatów gorących suchych i wilgotnych.
Tabela. Zasoby drewna na kontynentach.
Wyszczególnienie | Udział w zasobach drewna na świecie (%) | Udział w powierzchni leśnej na świecie (%) |
|---|---|---|
Ameryka Północna, Środkowa i Południowa | 20,8 | 40,9 |
Azja | 17,4 | 14,7 |
Europa (bez Rosji) | 6,9 | 3,7 |
Rosja | 54,5 | 22,7 |
Pozostałe | 0,4 | 18,0 |
Indeks górny Źródło danych: https://ourworldindata.org Indeks górny koniecŹródło danych: https://ourworldindata.org
W tajdze euroazjatyckiej i północnoamerykańskiej, największym kompleksie lasów iglastych na świecie, rośnie ponad 500 gatunków drzew i krzewów, ale 90% masy drzewnej wytwarza zaledwie 20 gatunków - świerk, modrzew, jodła i sosna. W wilgotnych lasach równikowych liczba gatunków drzew i krzewów jest jeszcze większa, lecz najwięcej drewna użytecznego pochodzi z równikowych lasów górskich oraz podrównikowych o uboższym składzie gatunkowym, w których jednak występują drzewa dostarczające tzw. drewna szlachetnego. Takim mianem określa się kauczukowiec brazylijski, balsę, pigwicę właściwą, mahoniowiec i inne.
Roczne pozyskanie drewna na świecie wynosi łącznie 3 890,9 mln mIndeks górny 33 (w tym drewna użytkowego 1 962,1 mln mIndeks górny 33) i jest ono zróżnicowane na poszczególnych kontynentach: Azja – 29,1%, Afryka – 19,7%, Europa – 21%, Ameryka Północna – 15,2%, Ameryka Środkowa i Południowa – 12,9%, Australia i Oceania – 2,1%. Najwięcej drewna w 2019 roku pozyskano w Stanach Zjednoczonych, Indiach i Chinach.
Tabela. Pozyskanie drewna na świecie
Tabela. Najwięksi producenci drewna na świecie kolejno w latach: 2018, 2019, 2020.
Drewno od wieków wykorzystywane było do celów gospodarczych, np. wyrobu narzędzi, budowy domów oraz do ogrzewania mieszkań. Dziś w mniejszym stopniu stanowi surowiec energetyczny oraz materiał budowlany. W znacznie większym wykorzystuje się je w przemyśle celulozowo‑papierniczym do produkcji papieru, tarcicy czy płyt oraz w przemyśle meblarskim i chemicznym. Drewno lasów strefy umiarkowanej ma zastosowanie jako źródło celulozy, drewna budowlanego i drewna do przemysłu meblarskiego. Drewno z lasów tropikalnych znajduje zastosowanie w meblarstwie, szkutnictwie, budownictwie wodnym i mostowym oraz w wielu innych dziedzinach. Natomiast w krajach rozwijających się, zwłaszcza afrykańskich i azjatyckich, większość pozyskiwanego drewna nadal przeznaczana jest na opał.
Pozyskanie drewna zależy nie tylko od jego zasobów. Równie ważny jest stopień rozwoju gospodarki leśnej. Dlatego też największą produkcją drewna charakteryzują się kraje rozwinięte, o dużych zasobach leśnych, ale także kraje rozwijające się, które dysponują gatunkami poszukiwanymi na rynku światowym.
W krajach rozwiniętych gospodarczo najczęściej występuje racjonalna gospodarka drewnem, która charakteryzuje się wprowadzaniem składu gatunkowego drewna jak najbardziej zbliżonego do naturalnego oraz dbaniem o to, aby przyrost masy drzewnej był większy niż ubytki, które wynikają z eksploatacji lasów.
W krajach rozwijających się dominującym typem gospodarki drewnem jest gospodarka rabunkowa, którą cechuje bezpowrotne karczowanie olbrzymich powierzchni lasów, które przeznaczane są najczęściej na pola.
Pozyskanie drewna na świecie w czasie ostatnich kilkudziesięciu lat wykazuje wyraźną tendencję wzrostową na wszystkich kontynentach. Wyjątkiem jest Ameryka Północna, gdzie w pierwszej dekadzie XXI wieku odnotowano wyraźny spadek. Największa produkcja drewna występuje w Azji, jednak najbardziej dynamiczny jej wzrost jest charakterystyczny dla Europy.
Drewno zarówno w stanie surowym, jak i przetworzone, stanowi ważny przedmiot handlu międzynarodowego. Łącznie ze strefy umiarkowanej pochodzi aż 66% całkowitej ilości drewna dostarczanej na rynki światowe. Głównymi eksporterami drewna użytkowego są Nowa Zelandia (22,7 mln mIndeks górny 33) i Rosja (15,8 mln mIndeks górny 33).
Nazwy drewna, zwłaszcza szlachetnego, używane w handlu światowym często nie mają wiele wspólnego z botanicznymi nazwami gatunków drzew. Na przykład heban to cenne drewno meblarskie, ale dostarcza go ponad 200 różnych gatunków rosnących w puszczach afrykańskich, południowoamerykańskich, azjatyckich i australijskich. Mahoń, również ceniony w meblarstwie, modelarstwie i szkutnictwie pochodzi z ponad 100 gatunków drzew rosnących głównie w strefie Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego oraz w Afryce Równikowej. Na tym samym obszarze oraz na Półwyspie Indochińskim rosną różne gatunki drzew dostarczające palisandru, twardego drewna odpornego na warunki zewnętrzne. Podobnie drewno tekowe (odporne na wodę i szkodniki), używane m.in. w budownictwie okrętowym i wodnym, pochodzi z kilku odmiennych gatunków drzew rosnących w Azji Południowej. Niezwykle twardego, ciężkiego i tonącego w wodzie drewna żelaznego (parrocja, kazuaryna), używanego m.in. w budownictwie wodnym i mostowym, dostarcza kilkanaście gatunków drzew rosnących w średnich i małych szerokościach geograficznych. Z kolei balsa to gatunek drewna wykorzystywany przy budowie jachtów i tratw, samolotów, protez ortopodecznych. Drewno balsowe cechuje się niewielką gęstością, a jest uprawiane głównie w Ameryce Południowej. Drewno kauczukowe natomiast jest zarazem wytrzymałe i giętkie, a także odporne na działanie szkodników, dzięki czemu idealnie sprawdza się przy produkcji mebli.
Głównymi produktami przemysłu drzewnego są: tarcica, panele drzewne, masa celulozowa, papier oraz tektura.
Z lasu pozyskuje się także tzw. użytki uboczne, zwane niekiedy niedrzewnymi. Są to owoce leśne, grzyby jadalne, zioła, żywice, kora, czyli tzw. użytki pochodzenia roślinnego. Oprócz nich istotne znaczenie mają użytki pochodzenie zwierzęcego (produkty łowiectwa i pszczelarstwa) oraz kopaliny (np. torf, piasek, żwir i in.). Niektóre z nich, ze względu na specyficzne właściwości, są wykorzystywane w wielu różnych dziedzinach, np. w lecznictwie, farmaceutyce i kosmetyce (zioła, owoce leśne, torf), gastronomii (dziczyzna, grzyby), przemyśle chemicznym (żywice, z których produkuje się terpentyny, kalafonię i in.).
Wszystkie, wymienione powyżej użytki leśne mają określoną wartość rynkową, mogą być więc źródłem dochodu z ich sprzedaży, powodując tym samym zasilenie podatkami budżetu państwa i budżetów lokalnych.
Przegląd regionalny zasobów drewna
Europa
Zasoby drewna w krajach europejskich szacowane są na 15 mld mIndeks górny 33. Występuje tu wyraźny kontrast pomiędzy zalesioną Skandynawią (59%) a północno‑zachodnią częścią kontynentu o niskiej lesistości (11%). Lasy naturalneLasy naturalne (niewykorzystywane przez człowieka) stanowią ok. 4% i rosną w miejscach trudno dostępnych i niesprzyjających eksploatacji. Największy udział w zasobach drewna ma Europa Północna i Wschodnia, natomiast roczny przyrost miąższości drzewostanów jest największy w Europie Zachodniej i Środkowej (ponad 5 m³/ha). Wyrąb drzew prowadzony jest przy zachowaniu równowagi między pozyskaniem grubiznygrubizny a naturalnym przyrostem, a zalesienia na ogół przekraczają zręby. Wszystkie kraje europejskie cechuje wysoki udział drewna użytkowego. Pozyskane drewno w niewielkim stopniu przeznacza się na cele opałowe, natomiast z roku na rok rośnie jego przetwórstwo, do którego należy produkcja tarcicy, papieru i płyt. Istotnym problemem wykorzystania lasów, zwłaszcza w Europie Środkowej, jest jednak zanieczyszczenie środowiska wpływające na obniżenie przyrostu masy drzewnej i zmniejszenie odporności na szkodliwe oddziaływania różnych czynników zewnętrznych. W Europie dominuje racjonalna gospodarka drewnem. Na kontynencie tym dominują lasy iglaste (około 67% wszystkich lasów), a najbardziej popularnymi gatunkami są: sosna, świerk, jodła, modrzew.
Ameryka Północna
Kanada i Stany Zjednoczone dysponują zbliżonymi zasobami drewna (po około 19 mld mIndeks górny 33). Ze względu na różnice klimatyczne w Stanach Zjednoczonych roczny przyrost masy drzewnej wynosi średnio 2,6 mIndeks górny 33/ha, zaś w Kanadzie to tylko 1,1 mIndeks dolny 33/ha.
Gospodarka leśna na kontynencie północnoamerykańskim wykorzystuje różne typy lasów. Należą do nich m.in. lasy iglaste w okolicach Wielkich Jezior i na obszarze Nowej Anglii, lasy liściaste w Nowej Anglii i na południe od Wielkich Jezior, lasy dębowe w Appalachach oraz lasy mieszane i sosnowe na południu kontynentu. Będąc największym producentem drewna na świecie, Stany Zjednoczone znaczną część swego zapotrzebowania na ten surowiec pokrywają importem. Dzięki temu Ameryka Północna jako jedyna na świecie notuje w ostatnich dwóch dekadach spadek pozyskiwania drewna. Najcenniejszym gatunkiem jest daglezja. Występują również takie odmiany, jak: sekwoja, świerk, jodła, sosna, modrzew.
Australia
W Australii, ze względu na niekorzystne dla wegetacji warunki klimatyczne, powierzchnia lasów dostarczających drewna w stosunku do powierzchni kontynentu jest stosunkowo niewielka – wynosi zaledwie około 5%. Lasy te zajmują 41 mln ha. Najbardziej charakterystycznym i rozpowszechnionym gatunkiem są drzewa eukaliptusowe, które stanowią aż 85% formacji roślinnych. Występuje tutaj kilkaset ich różnych odmian, wśród których znajdują się: drzewo krwiste, jarrah, kari, czyli odmiany dostarczające twardego surowca, który jest bardzo ciężkim materiałem do przemysłowej obróbki.
Odmienne warunki panują w Nowej Zelandii. Ze względu na dobre warunki wegetacji, lasy dostarczające surowca drzewnego porastają 6 mln ha, a więc zajmują około 22% powierzchni kraju. Przeważają w nich lasy iglaste stanowiące około 70%. Nowa Zelandia dysponuje więc dużymi nadwyżkami drewna i produktów drzewnych, które przeznacza na eksport. Niekorzystnym zjawiskiem jest jednak wprowadzanie monokulturowych nasadzeń drzew szybko rosnących.
Ameryka Południowa
W Ameryce Południowej ponad 30% powierzchni zajmują zwarte kompleksy leśne porastające łącznie prawie 700 mln ha. Lasy rozproszone występują na 300 mln ha. Dominują lasy równikowe. Do najcenniejszych gatunków o charakterze użytkowym należą: mahoniowiec, ogorzałka wełnista (popularnie nazywana balsą), palisander brazylijski i in. W lasach Ameryki Południowej rośnie także drzewo balsa. Jego drewno jest bardzo lekkie, a zarazem niezwykle trwałe i odporne na działanie wody. Drewno to stosowane jest np. do wyrobu łodzi. Roczny przyrost masy drzewnej wynosi tu około 90 mld mIndeks górny 33 i w zależności od typu drzewostanu waha się od 92 mIndeks górny 33/ha w Ameryce Środkowej do ponad 250 mIndeks górny 33/ha na Nizinie Amazonki. Stosowane nierzadko rabunkowe metody eksploatacji pozwalają na wykorzystanie zaledwie 10‑30% drzewostanu, pozostała część ulega zniszczeniu. Dzieje się tak m.in. w przypadku nieselektywnego wyrębu w celu pozyskania drewna szlachetnego. Powoduje to nieproporcjonalnie duże wylesienie w stosunku do ilości pozyskanego drewna. Zalesienia prowadzone są na stosunkowo niewielką skalę i mają z reguły charakter upraw plantacyjnych i nie rekompensują strat drzewostanu. Roczny ubytek lasów amazońskich szacuje się na 4%.
Afryka
Afryka charakteryzuje się stosunkowo małą lesistością. Zwarte kompleksy leśne o łącznej powierzchni około 140 mln ha skupiają się głównie w Kotlinie Kongo. Na pozostałym obszarze występują lasy o małym zwarciu i niewielkich zasobach drewna. Ponad 60% z pozyskiwanych rocznie 700 mln mIndeks górny 33 drewna przeznaczane jest na opał. Powierzchnia obszarów zadrzewionych, a więc i zasobów drewna systematycznie maleje wskutek pozyskiwania drewna opałowego i stosowania w rolnictwie metody żarowo‑odłogowej. Ryzyko zmniejszenia zasobów drewna niesie także powszechne karczowanie lasów w celu uzyskania przestrzeni pod plantacje. Szczególnie duże straty dotyczą lasów podrównikowych i lasów namorzynowych. Niektóre gatunki drzew pozyskiwanych z wiecznie zielonych lasów równikowych, np. mahoń, są bardzo ważne dla przemysłu drzewnego (np. produkcja mebli mahoniowych).
W niektórych krajach afrykańskich (Nigeria, Gabon, Etiopia, Angola, Demokratyczna Republika Kongo, Kamerun, Tanzania oraz Kenia) leśnictwo pełni ważną rolę. Kraje te są największymi producentami drewna w Afryce.
Azja
Pozyskanie drewna w Azji utrzymuje się na poziomie ponad 1 000 mln mIndeks górny 33. W światowej produkcji grubizny jej udział jest względnie stały i wynosi 30–32%. Północną część kontynentu zajmuje syberyjska tajga. Jest to obszar o największych zasobach drewna sięgających 60 mld mIndeks górny 33 i rocznym przyroście surowej masy drzewnej szacowanym na 800 mln mIndeks górny 33. Mimo ogromnych zasobów, ich eksploatacja jest utrudniona ze względu na liczne ograniczenia natury przyrodniczej i gospodarczej. Niekorzystne z punktu widzenia wegetacji roślin warunki klimatyczne i glebowe, zwłaszcza w północnej części tajgi, powodują, że na około 20% powierzchni przyrost masy drzewnej jest bardzo powolny, a w związku z tym produktywność drzewostanów jest bardzo mała. Kolejne 40% powierzchni leśnej nie ma większego znaczenia gospodarczego z powodu niedostępności transportowej. Natomiast około 25% syberyjskich lasów jest eksploatowanych w sposób rabunkowy, najczęściej nielegalnie. Drewno pozyskiwane w krajach azjatyckich jest w znacznej części przeznaczone do celów opałowych.
Drugim rejonem występowania zwartych kompleksów leśnych jest południowa i południowo‑wschodnia część kontynentu. Większość produkowanego tu drewna przeznacza się do celów opałowych i przerobu na węgiel drzewny. Podobnie jak w Afryce, lasy te są zagrożone przez rolnictwo żarowe.
Słownik
nazwa wielu gatunków drzew wyróżniających się bardzo ciężkim i twardym drewnem; gatunki te należą do różnych rodzin i rodzajów roślin pochodzących głównie z tropikalnych i subtropikalnych rejonów Ameryki Południowej, Środkowej i Indii - argania, eukaliptus, jadłoszyn, oliwka i inne
drewno okrągłe o grubości minimalnej 7 cm w korze lub 5 cm bez kory
las powstający wskutek gospodarki człowieka; prowadzi się w nim zabiegi hodowlane zmierzające do wyhodowania drzewostanów zbliżonych pod względem składu, budowy i zdrowotności do lasu pierwotnego/naturalnego
las kształtowany przez procesy przyrodnicze; człowiek ogranicza swą ingerencję wyłącznie do pozyskania użytków, nie zmieniając swą działalnością składu gatunkowego i naturalnej biocenozy