Przeczytaj
Demokracja to rządy ludu. W starożytnej Grecji były to rządy bezpośrednie: ogół obywateli miasta gromadził się na agorzeagorze, aby debatować, a następnie uchwalać prawa. Współczesna demokracja opiera się natomiast na zasadzie reprezentacji: obywatele wybierają swoich przedstawicieli, ci zaś podejmują w ich imieniu decyzje. W istniejących dziś państwach można jednak spotkać instytucje demokracji bezpośredniej. Funkcjonują one zazwyczaj na marginesie systemów politycznych i pełnią rolę uzupełniającą. Niekiedy dają jednak obywatelom możliwość sprawowania władzy z pominięciem organów przedstawicielskich.
Referendum – podstawowa forma demokracji bezpośredniej
Najbardziej rozpowszechnioną współcześnie instytucją demokracji bezpośredniej jest referendumreferendum. Jest to powszechne głosowanie, w którym obywatele rozstrzygają merytorycznie określoną kwestię, np. przyjęcie określonego aktu prawnego. Referenda organizowane są zarówno na poziomie lokalnym, jak i ogólnokrajowym. Mogą być przeprowadzane z inicjatywy władz lub na żądanie określonej w konstytucji danego kraju liczby obywateli. Wynik takiego głosowania może być wreszcie dla rządzących obligatoryjny lub też stanowić jedynie niewiążącą opinię.
Szczególną odmianą referendum jest weto ludoweweto ludowe. Grupa obywateli niezadowolonych z ustawy przyjętej przez parlament może zażądać powszechnego głosowania w sprawie jej uchylenia. Jeśli w takim referendum opowie się za tym wymagana prawem większość głosujących, prawo przyjęte przez legislatywęlegislatywę przestanie obowiązywać. Taka regulacja obowiązuje m.in. we Włoszech, gdzie referendum w sprawie unieważnienia przyjętego aktu prawnego odbywa się na żądanie co najmniej 500 tys. wyborców.
Zastanów się, jakim prawom człowieka służy instytucja weta ludowego.
Referenda najczęściej organizowane są w Szwajcarii, gdzie obywatele uczestniczą nawet w czterech takich głosowaniach każdego roku. Są one bardzo popularne również w Stanach Zjednoczonych – na poziomie stanowym. W większości krajów jednak referenda ogólnonarodowe organizowane są tylko w szczególnych okolicznościach, np. w celu zatwierdzenia zmian konstytucji lub ważnego traktatu międzynarodowego. Przykładowo wiele krajów członkowskich Unii Europejskiej przystąpiło do tej organizacji po przeprowadzeniu powszechnego głosowania w tej sprawie.
Czy Wielka Brytania powinna pozostać członkiem Unii Europejskiej, czy opuścić Unię Europejską?.
Referenda wywołują wiele kontrowersji – zarówno konkretne głosowania, jak i sama instytucja. Zalety i wady tej formy demokracji bezpośredniej można przedstawić następująco:
Zalety referendów | Wady referendów |
|---|---|
Umożliwiają obywatelom bezpośrednie wyrażenie swojej woli, co istotnie wzmacnia suwerenność ludu w państwie demokratycznym. | Mogą powstrzymywać istotne zmiany, kiedy społeczeństwo nie jest przygotowane do podejmowania merytorycznych rozstrzygnięć i nie uczestniczy w referendach. |
Dają mieszkańcom poczucie wpływu na losy swojego kraju – dzięki temu mogą czuć się podmiotami, nie zaś przedmiotami decyzji politycznych. | Sprowadzają złożone kwestie do nadmiernie prostych pytań, uniemożliwiając przeprowadzenie wieloaspektowej dyskusji nad określonym zagadnieniem. Sposób formułowania pytań stwarza także możliwość manipulacji opinią publiczną. |
Wzmacniają świadomość obywatelską oraz mają charakter edukacyjny – uczestnicy referendów zdobywają wiedzę niezbędną do decydowania w rozstrzyganej w referendum kwestii. | Stanowią niebezpieczeństwo powstania niespójności, a nawet wewnętrznych sprzeczności w systemie prawnym – zwłaszcza gdy takie referenda odbywają się często. |
Pozwalają przełamać oligarchiczne struktury w państwie oraz przeforsować określoną inicjatywę wbrew woli wyalienowanych polityków i partii. | Wykorzystywane są przez obywateli jako narzędzie zamanifestowania swojej aprobaty lub niechęci wobec aktualnie rządzących, nie zaś wyrażenia swojego stanowiska w sprawie będącej przedmiotem głosowania. |
Zastanów się, w jaki sposób można ograniczyć wady referendów.
Inne formy demokracji bezpośredniej
Referenda nie są jedynymi formami demokracji bezpośredniej. We współczesnych państwach można spotkać również inne rozwiązania prawne, które dają obywatelom pewną władzę polityczną, poza wyborem organów przedstawicielskich. Należą do nich: ludowa inicjatywa ustawodawczaludowa inicjatywa ustawodawcza, skarga konstytucyjnaskarga konstytucyjna oraz zgromadzenie ludowezgromadzenie ludowe.
Ludowa inicjatywa ustawodawcza
Instytucja ludowej inicjatywy ustawodawczej pozwala określonej prawem grupie mieszkańców wnieść do parlamentu projekt ustawy. Rozwiązanie takie stosowane jest m.in. w Polsce, Hiszpanii i we Włoszech. Legislatywa zobowiązana jest rozpatrzyć złożony projekt oraz przeprowadzić głosowanie w sprawie jego przyjęcia. Wpływ obywateli na ostateczny kształt takiego aktu prawnego jest więc ograniczony, choć nieraz parlamentarzyści muszą liczyć się z opinią publiczną, co może zniechęcać ich do lekceważenia woli inicjatorów. Pewien wariant tego rozwiązania funkcjonuje w Unii Europejskiej. Obywatele UE mogą zwrócić się do Komisji Europejskiej z propozycją zmian prawnych. Jeśli pod stosownym wnioskiem podpisze się co najmniej milion mieszkańców Unii, z co najmniej siedmiu krajów członkowskich, Komisja ma obowiązek zająć się złożoną propozycją.
Skarga konstytucyjna
Oddolne kreowanie ładu prawnego przez mieszkańców kraju możliwe jest również za pomocą skargi konstytucyjnej. Rozwiązanie to polega na tym, że obywatel może zaskarżyć do sądu konstytucyjnego akt prawny, jeśli na jego podstawie zapadł w jego sprawie wyrok naruszający gwarantowane przez konstytucję wolności lub prawa. Organ rozpatrujący skargę może w efekcie unieważnić ustawę lub rozporządzenie. Instytucja skargi konstytucyjnej funkcjonuje w Polsce, Niemczech, a od września 2019 roku również na Litwie.
Zgromadzenie ludowe
W niektórych krajach – choć w ograniczonym stopniu – praktykowana jest wreszcie klasyczna forma demokracji bezpośredniej: zgromadzenie ludowe, zwane również wiecem. Jest to organ prawodawczy składający się ze wszystkich pełnoletnich obywateli mieszkających na danym obszarze. Dziś można go spotkać już tylko w niewielkich społecznościach lokalnych. Przykładowo w dwóch kantonach szwajcarskich raz w roku zbiera się Landsgemeinden – ogół dorosłych obywateli kantonu – by uchwalać lokalne prawa, decydować o podatkach oraz obsadzać stanowiska w administracji i sądach.
Zastanów się, jakie korzyści mogą wynikać z praktykowania ludowej inicjatywy ustawodawczej.
Słownik
(z gr. ἀgammaomicronrhoά); przestrzeń publiczna w starożytnym mieście greckim, podstawowe miejsce aktywności politycznej obywateli
organ stanowiący prawo; w państwie demokratycznym jest nim parlament
projekt ustawy wnoszony do parlamentu przez grupę obywateli
powszechne głosowanie, w którym obywatele wyrażają swoją wolę dotyczącą sprawy publicznej
wniosek obywatela do sądu konstytucyjnego o stwierdzenie sprzeczności aktu prawnego z konstytucją
szczególna forma referendum – obywatele głosują w sprawie uchylenia ustawy przyjętej przez legislatywę
organ decyzyjny, w skład którego wchodzą wszyscy obywatele z prawem do głosowania