Jezioro Aralskie

Słone, bezodpływowe Jezioro Aralskie znajdujące się na terenie Kazachstanu i Uzbekistanu, które praktycznie zniknęło wskutek działalności człowieka. W jego miejscu znajdują się obecnie cztery oddzielne zbiorniki wodne. Jest jeziorem stałym, reliktowym, o genezie tektonicznej.

Rsl0tse75iTRl

Czarno-białe zdjęcie satelitarne przedstawia Jezioro Aralskie. Ukazane jest tu jako duża, ciemna plama. Widoczne są cyple ziemi wcinające się w jezioro od północy.

W regionie panuje klimat kontynentalny skrajnie suchy, z którym związany jest ujemny bilans wodny. Warunki, w których parowanie przewyższa dopływ powierzchniowych wód słodkich (opadowych i rzecznych) i gdzie brak jest zasilania podziemnego lub jest ono znacznie ograniczone, sprzyjają występowaniu procesów pustynnieniapustynnieniepustynnienia. I rzeczywiście pustynie otaczają Jezioro Aralskie od wschodu (Kyzył‑kum) i od południa (Kara‑kum).

R1W5rAM4dGNKu

Na wykresie przedstawiono średnią roczną sumę opadów i temperatury w Aralsku. Najniższe temperatury mają miejsce w styczniu i lutym - około minus 10 stopni Celsjusza, następnie w kolejnych miesiącach rosną, aż do lipca kiedy to występuje temperatura około 27 stopni. Później aż do grudni temperatury są coraz niższe, w grudniu około minus 7. Opady: styczeń niecałe 40 milimetrów, luty ponad 60 milimetrów, marzec niecałe 50 milimetrów, kwiecień ponad 90 milimetrów, maj 60 milimetrów, czerwiec ponad 100 milimetrów, lipiec ponad 80 milimetrów, sierpień ponad 50 milimetrów, wrzesień ponad 30 milimetrów, październik 80 milimetrów, listopad ponad 50 milimetrów, grudzień około 35 milimetrów.

Całkowita powierzchnia zlewnizlewniazlewni Jeziora Aralskiego obejmuje 1 549 000 kmIndeks górny 2², z czego około 590 000 kmIndeks górny 2² stanowią grunty orne. Jezioro w przeszłości było zasilane w sposób stały przez dwa dopływy – Amu‑darię i Syr‑darię.

RX4d6Mrt92Pgg

Na mapie fragmentu Azji środkowej zaznaczono obszar zlewni Jeziora Aralskiego. Od wschodu z jeziorem łączy się rzeka Syr-daria, która prowadzi Kazachstanu do Kirgistanu, a od południa rzeka Amu-daria, która przecina Uzbekistan, Turkmenistan, Afganistan, Tadżykistan i dociera aż do granicy z Pakistanem i Chinami.

Podając powierzchnię, głębokość i objętość wody w Jeziorze Aralskim, trzeba zwracać wyjątkową uwagę na rok, którego dotyczą dane. Jezioro bowiem wysycha, a poziom lustra wody obniża się o kilkadziesiąt centymetrów rocznie - w latach 60. XX wieku opadał w tempie około 20 cm, w następnej dekadzie już 50–60 cm, a w ciągu ostatnich kilkunastu lat nawet 80–90 cm. Dziś średnia głębokość jeziora wynosi tylko około 16 m. W latach 60. XX wieku jego powierzchnia wynosiła 68,5 kmIndeks górny 2², podczas gdy w 2009 r., kiedy to osiągnęła najmniejszy zasięg, tylko 13,5 kmIndeks górny 2². W tym samym okresie objętość wody wypełniającej misę Jeziora Aralskiego zmniejszyła się z 1093 kmIndeks górny 3³ do 105 kmIndeks górny 3³, a poziom wody obniżył się o blisko 25 m.

RgWdl7fkX1vj5

Ilustracja przedstawia zmiany powierzchni Jeziora Aralskiego na przestrzeni lat 1960 - 2014. W 1960 roku jezioro było najobszerniejsze, ciągnęło się od miejscowości Aral w Kazachstanie do miejscowości Mo`ynoq w Uzbaekistanie. Od znajdującego się jeszcze bardziej na południu miejscowości Nukus do jeziora szły dwie linie rzek, które w 1970 już nie istniały. Z biegiem lat powierzchnia jeziora znacznie się kurczy. W 2000 roku zajmowało ono już niecałą połowę dawnego obszaru. W 2014 roku z dawnego jeziora pozostały dwa główne zbiorniki wody i kilka małych. Jeden z pozostałych zbiorników zajmuje obszar zachodniego skrawka dawnej powierzchni, ma kształt podłużny, ciągnie się przez fragment Afganistanu i fragment Kazachstanu, drugi zbiornik znajduje się niedaleko miasta Aral.

Co prawda badania geologiczne wskazują, że również w dalekiej przeszłości podlegał on dużym wahaniom i najprawdopodobniej zbiornik wielokrotnie wysychał, a potem samoistnie napełniał się wodą, jednak procesy, które występują od 2. połowy XX w., mają zupełnie inny charakter.

Główną ich przyczyną było (i nadal jest) intensywne pozyskiwanie wód do nawadniania terenów rolniczych, głównie plantacji bawełny i upraw ryżu – gatunków o bardzo dużych potrzebach wodnych. Nie były to jednak wody jeziora, ale dopływających do niego rzek – w latach 1950–1960 hydrolodzy ZSRR zdecydowali o zmianie biegu Amu‑darii i Syr‑darii. Zbudowano szereg zapór i kanałów, które zmieniły ich bieg. Wszystko po to, by użyźnić okoliczne pola i umożliwić na nich uprawę. W efekcie po latach Syr‑daria nie dopływała już do jeziora, a Amu‑daria czyniła to tylko okresowo, przy najwyższych stanach wód.

RtSviCeu5tR0d

Na wykresie przedstawiono przepływy rzek Syr-daria i Amu-daria oraz całości w latach 1960-2010. Objętości przepływów podano w kilometrach sześciennych. Przepływ rzeki Syr-daria: 1960: 20, 1962: około 5, 1964: około 15, 1966: 10, 1970: 10, 1972: około 7, 1974: bliskie 0, 1978: niemal 0, 1980: około 3, 1982: bliskie 0, 1988: około 6, 2004: około 10, 2010 około 3. Przepływ rzeki Amu-daria: 1960: ponad 40, 1962: poniżej 30, 1964: prawie 40, 1966: około 32, 1969: prawie 60, 1970: około 20, 1974: około 7, 1978: 20, 1980: około 3, 1982: bliskie 0, 1984: około 8, 1988: niecałe 20, 1992: prawie 30, 1996: około 8, 1998: ponad 20, 200: prawie 0, 2004: około 10, 2010:około 3. Całość: 1960: ponad 60, 1962: około 35, 1964: 40, 1966 ponad 40, 1968 : 40, 1969: ponad 75, 1970: 30, 1972: 20, 1974: 40, 1974: poniżej 10, 1978: 20, 1982: bliskie 0,1988: ponad 20, 1990: około 4, 1992: ponad 30, 1994: ponad 30, 1996: poniżej 10, 1998: ponad 30, 2002: około 4, 2004: 20, 201: około 4.

Przy jednoczesnym występowaniu skąpych opadów zasilanie było zbyt małe, aby utrzymać objętość wody w jeziorze na niezmienionym poziomie. W efekcie zaczęła ona się zmniejszać, co spowodowało jedną z najpoważniejszych w historii katastrof ekologicznych.

R1EPNWdTOHW2U

Na wykresie przedstawiono udział zasilania powierzchniowego, zasilania podziemnego i wielkość parowania. Wielkości podano w kilometrach kwadratowych na rok. Zasilanie powierzchniowe: największe było w 1955 roku, niecałe 60, w 1965 wynosiło około 45, w 1970 około 30, w 1975 poniżej 20, w 1985 około 5. w 1995 około 15, w 2010 około 10. Zasilanie podziemne przez cały okres utrzymywało podobną wartość, nieznacznie zwiększyło się w ostatnich latach. Ubytek na skutek parowania największą wartość prezentował w 1950 roku - minus 60, w 1970: mniej niż minus 55, w 1980: minus 40, w 2000: minus 20, w 2010: minus 10. Bilans najbardziej ujemny był w 1985 roku - wynosił minus 30.

Nie tylko zmniejszyła się, jak wspomniano wcześniej, powierzchnia jeziora i objętość wody, ale z 10‰ (1960 r.) do 102‰ (2009 r.) wzrosło jej zasolenie, co spowodowało wyginięcie większości populacji ryb. Odsłaniające się dno jeziora zamieniło się w pustynię, nazywaną dziś Aral‑kum. Niegdyś nadbrzeżne porty i wsie rybackie leżą dziś kilkadziesiąt kilometrów od linii brzegowej.

RZ1P6JTZYY94U

Na zdjęciu znajduje się stary, zardzewiały, porzucony statek, Stoi on pośrodku niziny pokrytej suchą trawą i białym nalotem. Z przodu zdjęcia po nizinie idzie postać w kapeluszu, ubrana w niebieską bluzę i spodnie.

Pył unoszony z odsłoniętego dna jeziora przy silnym wietrze był przenoszony na odległość kilkuset kilometrów, stwarzając poważne zagrożenie dla leżących wśród pustyni oaz i ich mieszkańców. Był on bowiem nie tylko słony, ale zawierał także pestycydy i herbicydy stosowane przy intensywnej uprawie bawełny.

R1PZ81UjZyDHy

Na zdjęciu znajduje się pole uprawne bawełny. Na pędach znajduje się dużo białych kulek włókien. Pośrodku pola widać pochylającą się kobietę w chuście na głowie.

W 1993 r. pod egidą Banku Światowego powstał Fundusz Ratowania Jeziora Aralskiego, w którym uczestniczą Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan i Tadżykistan. Realizowany od 2003 r. projekt podwyższenia poziomu wód w północnej części Jeziora Aralskiego (zwanej dziś Jeziorem Północnoaralskim albo Małym Aralem) przyniósł częściową poprawę dzięki budowie Zapory Kökarał. Niestety dotąd nie zostały podjęte żadne działania w stosunku do południowej, znacznie rozleglejszej części Jeziora Aralskiego, która w dalszym ciągu ulega postępującej degradacji.

Jezioro Czad

Bezodpływowe jezioro Czad leżące w Kotlinie Czadu na 13° szerokości geograficznej północnej na pograniczu Kamerunu, Czadu, Nigerii i Nigru zmaga się z porównywalnymi zagrożeniami.

R11Z7fLEN7sdu

Na mapie ukazano obszar zlewni jeziora Czad. jezioro znajduje się na pograniczu Nigru i czadu. Zlewania, zaznaczona linią czerwoną, obejmuje fragmenty państw: Niger, Czad, Sudan, Republika Środkowej Afryki, Kamerun, Nigeria, Algieria i Libia.

Opady są tu wyższe niż w przypadku Jeziora Aralskiego. Średnia roczna ich suma wynosi 320 mm. Jezioro zasilają wody rzek: Szari (95%), El Beid (4%) i Komadugu Yobe (1%). Zlewnia jeziora obejmuje obszar 2434 tys. km², a średnia roczna suma opadów wynosi 374 mm.

R1LEsvJxCXCuY

Wykres przedstawia średnią sumę opadów i temperatury roczne w mieście Massakory. Temperatura nijniższa w styczniu, 25 stopni Celsjusza, w kolejnych miesiącach rośnie, maksimum osiąga w kwietniu i maju - 35 stopni, następnie opada do poniżej 30 w sierpni, we wrześniu i październiku nieznacznie wzrasta do 30, następnie opada do 25 w grudniu. Opady występują od kwietnia (niedużo powyżej 0 milimetrów), do października (około 10 milimetrów). W sierpniu osiąga maksimum - 160 milimetrów.

Podobnie jak Jezioro Aralskie, Czad jest jeziorem stałym o genezie tektonicznej. Jego wody są częściowo zasolone. Przez długie lata Czad był jednym z największych jezior Afryki i najważniejszym zbiornikiem wody w strefie Sahelu. Obecnie jego powierzchnia zmniejszyła się do 1,5 tys. km², podczas gdy w połowie lat 70. XX w. wynosiła jeszcze 25 tys. km². Uległa ona znacznemu zmniejszeniu po katastrofalnych suszach w latach 1968–1975 i po 1980 r. Dziś jezioro rozdziela na dwie części, północną i południową, pas mielizn. Północna część jeziora jest głębsza (4‑7 m) niż południowa (2–4 m).

R2Ds2LcVLa66F

Ilustracja przedstawia mapę batymetryczną jeziora czad. Ukazane są głębokości od 2 do 6 metrów.

Powierzchnia akwenu zmienia się także w zależności od pory roku, ulegając dodatkowo znacznemu zmniejszeniu podczas przedłużających się okresów suszy.

R16Vragv2j6i2

Cztery połączone zdjęcia satelitarne ukazują zmiany powierzchni jeziora czad. W 1973 roku jezioro zajmowało największa powierzchnię, w 1987 oraz 1997 powierzchnia uległa znacznemu skurczeniu, w przybliżeniu do jedne szóstej. W 2001 roku powierzchnia przypominała tę z 1997 roku.

Główną przyczyną wysychania jeziora są malejące opady w regionie i towarzyszące temu wieloletnie susze. Z roku na rok wzrasta także gospodarcze zapotrzebowanie na wodę, głównie do celów rolniczych. Woda do nawodnień jest czerpana z jeziora i zasilających je rzek. Okolice jeziora Czad są bowiem jednym z najbiedniejszych regionów świata. Jego mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem, uprawiając oprócz prosa, sorgo, manioku także gatunki o bardzo dużych potrzebach wodnych - bawełnę i ryż. Powoduje to konieczność nawadniania rozrastających się terenów uprawowych, którymi coraz częściej staje się odsłonięte dno jeziora. Prowadzi to do degradacji warunków biologicznych i hydrologicznych jeziora.

R1TnTe5iR3xVq

Na zdjęciu ujęto pole ryżowe. Ryż ma wysokie źdźbła i kłosy. Wśród kłosów stoi nieco pochylony mężczyzna. Jest czarnoskóry, ma na głowie wzorzystą, walcowatą czapkę, ubrany jest w fioletową tunikę.

Szacuje się, że to właśnie intensywnie prowadzone prace irygacyjne Czadu, Kamerunu, Nigerii i Nigru były obok zmian klimatu przyczyną obniżenia poziomu wody w jeziorze oraz w zasilających je rzekach.

W przypadku jeziora Czad szczęśliwie nie wystąpiła katastrofa ekologiczna na miarę Jeziora Aralskiego, tym niemniej przekształcenia środowiska przyrodniczego związane m.in. ze zmianami bioróżnorodności i warunków hydrologicznych stwarzają ryzyko jej wystąpienia. Od lat 60. XX w. podejmowane są działania na rzecz poprawy sytuacji. Prowadzone są m.in. badania klimatologiczne, trwa też współpraca międzynarodowa w ramach Komisji ds. zlewni jeziora Czad (ang. Lake Chad Basin Commission) zajmującej się opracowywaniem projektów służących zahamowaniu procesów zaniku jeziora. Jeden z nich zakłada budowę kanału i skierowanie nim części wód rzeki Ubangi do rzeki Szari i dalej do jeziora Czad. Do chwili obecnej nie przyniosły one jednak wymiernych rezultatów.

Słownik