Jezioro Aralskie

Słone, bezodpływowe Jezioro Aralskie znajdujące się na terenie Kazachstanu i Uzbekistanu, które praktycznie zniknęło wskutek działalności człowieka. W jego miejscu znajdują się obecnie cztery oddzielne zbiorniki wodne. Jest jeziorem stałym, reliktowym, o genezie tektonicznej.

Rsl0tse75iTRl
Jezioro Aralskie – zdjęcie satelitarne z 1964 r.
Źródło: NASA Earth Observatory, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

W regionie panuje klimat kontynentalny skrajnie suchy, z którym związany jest ujemny bilans wodny. Warunki, w których parowanie przewyższa dopływ powierzchniowych wód słodkich (opadowych i rzecznych) i gdzie brak jest zasilania podziemnego lub jest ono znacznie ograniczone, sprzyjają występowaniu procesów pustynnieniapustynnieniepustynnienia. I rzeczywiście pustynie otaczają Jezioro Aralskie od wschodu (Kyzył‑kum) i od południa (Kara‑kum).

R1W5rAM4dGNKu
Średnia roczna suma opadów: 137 mm
Klimatogram Aralsk (46°47′N 61°40′E)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie: http://www.pogodaiklimat.ru/climate/35746.htm.

Całkowita powierzchnia zlewnizlewniazlewni Jeziora Aralskiego obejmuje 1 549 000 kmIndeks górny 2, z czego około 590 000 kmIndeks górny 2 stanowią grunty orne. Jezioro w przeszłości było zasilane w sposób stały przez dwa dopływy – Amu‑darię i Syr‑darię.

RX4d6Mrt92Pgg
Zlewnia Jeziora Aralskiego
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Podając powierzchnię, głębokość i objętość wody w Jeziorze Aralskim, trzeba zwracać wyjątkową uwagę na rok, którego dotyczą dane. Jezioro bowiem wysycha, a poziom lustra wody obniża się o kilkadziesiąt centymetrów rocznie - w latach 60. XX wieku opadał w tempie około 20 cm, w następnej dekadzie już 50–60 cm, a w ciągu ostatnich kilkunastu lat nawet 80–90 cm. Dziś średnia głębokość jeziora wynosi tylko około 16 m. W latach 60. XX wieku jego powierzchnia wynosiła 68,5 kmIndeks górny 2, podczas gdy w 2009 r., kiedy to osiągnęła najmniejszy zasięg, tylko 13,5 kmIndeks górny 2. W tym samym okresie objętość wody wypełniającej misę Jeziora Aralskiego zmniejszyła się z 1093 kmIndeks górny 3 do 105 kmIndeks górny 3, a poziom wody obniżył się o blisko 25 m.

RgWdl7fkX1vj5
Zmiany w powierzchni Jeziora Aralskiego w latach 1960–2014
Źródło: NordNordWest, oprac. na podstawie NASA images, United States National Imagery and Mapping Agency data, www.unimaps.com, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Co prawda badania geologiczne wskazują, że również w dalekiej przeszłości podlegał on dużym wahaniom i najprawdopodobniej zbiornik wielokrotnie wysychał, a potem samoistnie napełniał się wodą, jednak procesy, które występują od 2. połowy XX w., mają zupełnie inny charakter.

Główną ich przyczyną było (i nadal jest) intensywne pozyskiwanie wód do nawadniania terenów rolniczych, głównie plantacji bawełny i upraw ryżu – gatunków o bardzo dużych potrzebach wodnych. Nie były to jednak wody jeziora, ale dopływających do niego rzek – w latach 1950–1960 hydrolodzy ZSRR zdecydowali o zmianie biegu Amu‑darii i Syr‑darii. Zbudowano szereg zapór i kanałów, które zmieniły ich bieg. Wszystko po to, by użyźnić okoliczne pola i umożliwić na nich uprawę. W efekcie po latach Syr‑daria nie dopływała już do jeziora, a Amu‑daria czyniła to tylko okresowo, przy najwyższych stanach wód.

RtSviCeu5tR0d
Przepływy rzek Syr‑darii i Amu‑darii w latach 1960–2010
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Przy jednoczesnym występowaniu skąpych opadów zasilanie było zbyt małe, aby utrzymać objętość wody w jeziorze na niezmienionym poziomie. W efekcie zaczęła ona się zmniejszać, co spowodowało jedną z najpoważniejszych w historii katastrof ekologicznych.

R1EPNWdTOHW2U
Udział dostaw wody z Syr‑darii i Amu‑darii (zasilanie powierzchniowe), zasilania podziemnego i wielkość parowania z powierzchni jeziora w ogólnym bilansie wodnym
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Nie tylko zmniejszyła się, jak wspomniano wcześniej, powierzchnia jeziora i objętość wody, ale z 10‰ (1960 r.) do 102‰ (2009 r.) wzrosło jej zasolenie, co spowodowało wyginięcie większości populacji ryb. Odsłaniające się dno jeziora zamieniło się w pustynię, nazywaną dziś Aral‑kum. Niegdyś nadbrzeżne porty i wsie rybackie leżą dziś kilkadziesiąt kilometrów od linii brzegowej.

RZ1P6JTZYY94U
Pustynia Aral‑kum
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Pył unoszony z odsłoniętego dna jeziora przy silnym wietrze był przenoszony na odległość kilkuset kilometrów, stwarzając poważne zagrożenie dla leżących wśród pustyni oaz i ich mieszkańców. Był on bowiem nie tylko słony, ale zawierał także pestycydy i herbicydy stosowane przy intensywnej uprawie bawełny.

R1PZ81UjZyDHy
Uprawa bawełny w Uzbekistanie
Źródło: Shuhrataxmedov, CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

W 1993 r. pod egidą Banku Światowego powstał Fundusz Ratowania Jeziora Aralskiego, w którym uczestniczą Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan i Tadżykistan. Realizowany od 2003 r. projekt podwyższenia poziomu wód w północnej części Jeziora Aralskiego (zwanej dziś Jeziorem Północnoaralskim albo Małym Aralem) przyniósł częściową poprawę dzięki budowie Zapory Kökarał. Niestety dotąd nie zostały podjęte żadne działania w stosunku do południowej, znacznie rozleglejszej części Jeziora Aralskiego, która w dalszym ciągu ulega postępującej degradacji.

Jezioro Czad

Bezodpływowe jezioro Czad leżące w Kotlinie Czadu na 13° szerokości geograficznej północnej na pograniczu Kamerunu, Czadu, Nigerii i Nigru zmaga się z porównywalnymi zagrożeniami.

R11Z7fLEN7sdu
Położenie jeziora Czad (czerwoną linią oznaczono granicę zlewni)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Opady są tu wyższe niż w przypadku Jeziora Aralskiego. Średnia roczna ich suma wynosi 320 mm. Jezioro zasilają wody rzek: Szari (95%), El Beid (4%) i Komadugu Yobe (1%). Zlewnia jeziora obejmuje obszar 2434 tys. km², a średnia roczna suma opadów wynosi 374 mm.

R1LEsvJxCXCuY
Średnia roczna suma opadów: 374 mm
Klimatogram Massakory (46°47′N 61°40′E)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, oprac. na podstawie https://pl.climate-data.org/afryka/czad/hadjer-lamis/massakory-60209/#climate-graph.

Podobnie jak Jezioro Aralskie, Czad jest jeziorem stałym o genezie tektonicznej. Jego wody są częściowo zasolone. Przez długie lata Czad był jednym z największych jezior Afryki i najważniejszym zbiornikiem wody w strefie Sahelu. Obecnie jego powierzchnia zmniejszyła się do 1,5 tys. km², podczas gdy w połowie lat 70. XX w. wynosiła jeszcze 25 tys. km². Uległa ona znacznemu zmniejszeniu po katastrofalnych suszach w latach 1968–1975 i po 1980 r. Dziś jezioro rozdziela na dwie części, północną i południową, pas mielizn. Północna część jeziora jest głębsza (4‑7 m) niż południowa (2–4 m).

R2Ds2LcVLa66F
Mapa batymetryczna jeziora Czad
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Powierzchnia akwenu zmienia się także w zależności od pory roku, ulegając dodatkowo znacznemu zmniejszeniu podczas przedłużających się okresów suszy.

R16Vragv2j6i2
Zmiany powierzchni jeziora Czad w latach 1973–2001
Źródło: NASA Earth Observatory, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

Główną przyczyną wysychania jeziora są malejące opady w regionie i towarzyszące temu wieloletnie susze. Z roku na rok wzrasta także gospodarcze zapotrzebowanie na wodę, głównie do celów rolniczych. Woda do nawodnień jest czerpana z jeziora i zasilających je rzek. Okolice jeziora Czad są bowiem jednym z najbiedniejszych regionów świata. Jego mieszkańcy trudnią się głównie rolnictwem, uprawiając oprócz prosa, sorgo, manioku także gatunki o bardzo dużych potrzebach wodnych - bawełnę i ryż. Powoduje to konieczność nawadniania rozrastających się terenów uprawowych, którymi coraz częściej staje się odsłonięte dno jeziora. Prowadzi to do degradacji warunków biologicznych i hydrologicznych jeziora.

R1TnTe5iR3xVq
Pole ryżowe w Nigerii
Źródło: Nduati.githae, CC BY-SA 4.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Szacuje się, że to właśnie intensywnie prowadzone prace irygacyjne Czadu, Kamerunu, Nigerii i Nigru były obok zmian klimatu przyczyną obniżenia poziomu wody w jeziorze oraz w zasilających je rzekach.

W przypadku jeziora Czad szczęśliwie nie wystąpiła katastrofa ekologiczna na miarę Jeziora Aralskiego, tym niemniej przekształcenia środowiska przyrodniczego związane m.in. ze zmianami bioróżnorodności i warunków hydrologicznych stwarzają ryzyko jej wystąpienia. Od lat 60. XX w. podejmowane są działania na rzecz poprawy sytuacji. Prowadzone są m.in. badania klimatologiczne, trwa też współpraca międzynarodowa w ramach Komisji ds. zlewni jeziora Czad (ang. Lake Chad Basin Commission) zajmującej się opracowywaniem projektów służących zahamowaniu procesów zaniku jeziora. Jeden z nich zakłada budowę kanału i skierowanie nim części wód rzeki Ubangi do rzeki Szari i dalej do jeziora Czad. Do chwili obecnej nie przyniosły one jednak wymiernych rezultatów.

Słownik

pustynnienie
pustynnienie

degradacja ziemi na suchych, półsuchych i okresowo suchych obszarach wynikająca z różnych czynników, w tym ze zmienności klimatu i działalności człowieka

zlewnia
zlewnia

obszar, z którego wody spływają do jednego zbiornika wodnego