Przeczytaj
Do kogo należał Górny Śląsk?
Górny Śląsk już przed rozbiorami Polski znajdował się poza jej granicami, a w momencie wybuchu I wojny światowej należał do Cesarstwa Niemieckiego. Po wojnie zarówno Polacy, jak i Niemcy widzieli go w granicach swoich państw. Obie strony powoływały się nie tylko na argumenty historyczne, ale również gospodarcze i prawne.
Górny Śląsk zamieszkiwało ok. 70 proc. ludności polskojęzycznej. Jednak nie wszyscy mówiący po polsku chcieli się identyfikować z państwem polskim, choć wydarzenia końca 1918 r., zwłaszcza zwycięskie powstanie wielkopolskie, odbiły się szerokim echem na Górnym Śląsku. Niemcy tworzyli silne enklawy w dużych miastach, stanowili lokalną inteligencję – warstwę urzędniczą, nauczycieli, duchownych. Mieli także największy udział we własności rolnej, podczas gdy Polacy należeli do warstwy drobnego chłopstwa i robotników. Podziały społeczne pokrywały się więc z narodowymi, a walka z uciskiem ze strony właścicieli ziemskich i przemysłowych – z walką o przynależność do Polski. Nie bez znaczenia był również czynnik ekonomiczny. Tereny Górnego Śląska były bogate w surowce kopalniane i stanowiły ważny ośrodek przemysłowy.
Industrializacja tych ziem została zapoczątkowana już w drugiej połowie XVIII w. i objęła głównie przemysł ciężki, przede wszystkim górnictwo oraz hutnictwo. Podczas I wojny światowej Śląsk zaopatrywał sektor zbrojeniowy Niemiec. Oba państwa wiązały z tą kwestią swoją odbudowę gospodarczą po wyniszczającej wojnie. Niemcy uważali, że cała wartość zastanego tam przemysłu jest ich dziełem. Twierdzili też, że bez Górnego Śląska nie będą w stanie spłacać odszkodowań wojennych. Dla Polski Śląsk stanowił nadzieję na rozwój ekonomiczny nowo powstałego państwa. Wraz z zakończeniem pierwszej wojny światowej i upadkiem mocarstw zaborczych konflikt z Niemcami o Górny Śląsk się zaostrzał. Teren Śląska pozostawał pod kontrolą Niemiec, ale w listopadzie i grudniu 1918 r. odbyły się masowe polskie manifestacje, m.in. w Zabrzu, Bytomiu i Królewskiej Hucie. W dniu 25 października 1918 r. Wojciech Korfanty, występując w niemieckim parlamencie (ReichstaguReichstagu), domagał się odbudowy państwa polskiego ze wszystkich trzech rozbiorów, podkreślał także przynależność Śląska: „[…] oświadczam, że nie chcemy ani jednego powiatu niemieckiego, tylko żądamy polskich powiatów Górnego Śląska, Śląska Średniego, Poznańskiego, polskich Prus Zachodnich i polskich powiatów Prus Wschodnich”.
Tymczasem Niemcy ani myśleli oddać choć fragment tych ziem. Na całym terenie Górnego Śląska nasilał się terror niemiecki, następowała koncentracja wojsk i policji niemieckich. Z kolei działacze polscy na Śląsku, obserwując powstanie wielkopolskie, zaczęli myśleć o wszczęciu powstania także na Górnym Śląsku. W styczniu 1919 r. powołali Polską Organizację Wojskową Górnego ŚląskaPolską Organizację Wojskową Górnego Śląska (POW GŚl.), skupiającą w swoich szeregach kilkanaście tysięcy osób. Termin powstania był jednak kilkakrotnie przesuwany ze względu na sytuację międzynarodową. Czekano m.in. na zakończenie konferencji pokojowej w Paryżukonferencji pokojowej w Paryżu 28 czerwca 1919 r., podczas której postanowiono, że o spornym terenie zadecyduje plebiscyt.
Spontaniczny sprzeciw przeciwko niemieckim represjom – I powstanie śląskie
Latem 1919 r. Górny Śląsk przypominał beczkę prochu. Przyczyniły się do tego nie tylko warunki ekonomiczne, ale także niezadowolenie ludności polskiej z postanowień ententyententy w Wersalu oraz niemieckie represje wobec polskich działaczy. Bezpośrednią przyczyną wybuchu I powstania śląskiego była masakra górników z kopalni „Mysłowice”, którzy domagali się zaległych wypłat. Kiedy 15 sierpnia 1919 r. tłum wtargnął przez bramę, wojsko niemieckie otworzyło ogień. Zginęło siedmiu górników, dwie kobiety i dziecko. W nocy z 16 na 17 sierpnia wybuchło powstanie pod dowództwem komendanta POW Górnego Śląska Alfonsa Zgrzebnioka. W pierwszych dniach udało się odnieść kilka sukcesów, jednak całe powstanie zakończyło się klęską. Zadecydował o tym brak zorganizowania i współdziałania. Powstańcy nie mieli planu, a brak koordynacji spowodował, że pojedyncze ogniska oporu łatwo zlikwidowano. Dodatkowo powstaniu nie sprzyjał fakt, że wojska polskie były zaangażowane w wojnę na wschodzie, a władze centralne Rzeczypospolitej biernie odniosły się do działań powstańców, nie chcąc zaogniać sytuacji na arenie międzynarodowej.
Teren powstania ograniczył się do powiatów: rybnickiego, pszczyńskiego, bytomskiego, katowickiego i lublinieckiego. Powstanie zostało krwawo stłumione i zakończyło się 24 sierpnia. Jego konsekwencją były ogromne represje, a także pacyfikacja wsi i miast przez oddziały niemieckie w ramach odwetu.
Pod wodzą Wojciecha Korfantego – II powstanie śląskie
W drugiej połowie 1919 r. po obu stronach zaczęto czynić przygotowania do plebiscytu. Prowadzona kampania ponownie zaostrzyła stosunki polsko‑niemieckie. Terror niemiecki, który początkowo zelżał pod wpływem państw ententy, przybrał na sile. Niemcy zorganizowali własną policję – Sipo – która stosowała represje wobec Polaków, a apogeum jej działalności przypadło na sierpień 1920 r., kiedy prasa podała fałszywą informację o zdobyciu Warszawy przez bolszewików. Doszło wtedy do ataku na siedzibę inspektora Komisji Międzysojuszniczej w Katowicach, zdemolowania polskiego komitetu plebiscytowego, a nawet samosądu na polskim lekarzu Andrzeju Mielęckim dokonanym przez niemieckich bojówkarzy.
Już 17 sierpnia doszło do spontanicznych walk, które rozwinęły się w powstanie w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku. Pretekstem do jego wybuchu było zabicie lekarza i działacza narodowego Andrzeja Mielęckiego przez niemieckich bojówkarzy. Na czele powstania stanął Wojciech Korfanty. Tym razem akcja zbrojna była przemyślana i realizowana według planu. Powstanie zakończyło się 25 sierpnia obietnicą likwidacji Sipo i powołaniem wspólnej polsko‑niemieckiej Policji Plebiscytowej (Policji Górnego Śląska).
Czas na decyzję – plebiscyt na Górnym Śląsku
Początkowo państwa ententy postanowiły o przyznaniu całego Górnego Śląska Polsce, jednak dzięki zabiegom Wielkiej Brytanii, a także skutecznej argumentacji niemieckiej przeciwko takiemu rozwiązaniu, w drodze kompromisu wyznaczono plebiscyt, na podstawie którego miała zostać ustalona granica między Polską a Niemcami. Jeszcze przed II powstaniem śląskim, w lutym 1920 r., powstała Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku z siedzibą w Opolu, na czele której stanął francuski gen. Henri Le Rond. Dla zabezpieczenia prac komisji przybyły wojska sojusznicze – Francji, Włoch oraz Wielkiej Brytanii.
W Bytomiu powstał Polski Komisariat Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele, a Niemiecki Komisariat Plebiscytowy w Katowicach kierowany był przez Kurta Urbanka. Oba komisariaty reprezentowały interesy ludności na Górnym Śląsku, w zakres ich działalności wchodziło nie tylko przygotowanie plebiscytu, ale także prowadzenie akcji propagandowej i działania wywiadowcze. Elementem kampanii były też deklaracje, które złożyła Polska, np. gwarantowała Śląskowi ustawą Sejmu z 15 lipca 1920 r. autonomię. Plebiscyt górnośląski odbył się 20 marca 1921 r. Za Polską opowiedziało się 40,4 proc. ogółu głosujących (670 gmin), natomiast za Niemcami – 59,4 proc. (830 gmin). Spory wpływ na wyniki głosowania miał udział prawie 200 tys. emigrantów, którzy urodzili się na terenie Górnego Śląska, ale tam nie mieszkali. Mimo że pomysł ten wyszedł od strony polskiej, to nie ona okazała się jego głównym beneficjentem. Dzięki skutecznie skoordynowanej akcji przytłaczająca większość emigrantów głosowała za Niemcami. W związku z wynikami plebiscytu pojawiło się pytanie: czy cały Górny Śląsk powinien przypaść Niemcom, czy tylko poszczególne powiaty? Korfanty zaproponował tzw. linię Korfantego jako granicę podziału, licząc na poparcie aliantów. Na Zachodzie zwyciężyła jednak niekorzystna dla Polski propozycja włosko‑angielska, przyznająca Rzeczpospolitej jedynie powiat pszczyński, rybnicki i niewielką część powiatu katowickiego. To przeważyło szalę - wybuch powstania był już tylko kwestią czasu.
Ostatni protest – III powstanie śląskie
Ludność polska, która nie zgadzała się z wynikami plebiscytu, stanęła do ostatniego, III powstania śląskiego w nocy z 2 na 3 maja 1921 r., aby opanować jak największą część Górnego Śląska, przede wszystkim Górnośląskiego Okręgu PrzemysłowegoGórnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP). Powstańcy, działając z zaskoczenia, zdołali w początkowej fazie opanować strategiczne punkty, m.in. Katowice, Bytom, Królewską Hutę. Było to najlepiej zorganizowane powstanie śląskie. Na jego czele, jako dyktator, ponownie stanął Wojciech Korfanty, a naczelnym dowódcą został najpierw ppłk Maciej Mielżyński, a następnie ppłk Kazimierz Zenkteller.
Wspomnienia żołnierza niemieckiegoNie jak powódź, która by wtargnęła do kraju ze wschodu albo południa, ale jakby nagle podniosła się woda zaskórna i zalała kraj, tak została większa część Śląska w jednej chwili zalana przez bandy powstańców.
Źródło: Wspomnienia żołnierza niemieckiego, [w:] Źródła do dziejów powstań śląskich, t. 3, cz. 1: styczeń–maj 1921, oprac. J. Przewłocki, W. Zieliński, Wrocław 1974.
Najdramatyczniejsze walki toczyły się o Górę Świętej Anny od 21 maja. Powstańcy odpierali atak wojsk niemieckich, a starcie to nabrało wymiaru symbolicznego ze względu na obronę klasztoru – miejsca kultu. Do dziś to wydarzenie jest upamiętniane przez Polaków, a papież Jan Paweł II odbył tam pielgrzymkę w 1983 r, wzięło w niej udział około miliona osób. Dzięki wysiłkowi wojsk alianckich 26 maja zawarto rozejm, chociaż walk nie przerwano. Niemcy nie zdołali zdławić powstania i zająć największych górnośląskich miast, a powstańcy doprowadzili ostatecznie do załamania niemieckiej ofensywy.
Ostateczny podział Górnego Śląska
Podział Górnego Śląska został dokonany 20 października 1921 roku na mocy postanowień Konferencji Ambasadorów państw ententy. Z obszaru plebiscytowego do Polski przyłączono 29 proc. terenu i 46 proc. ludności, natomiast w Niemczech pozostało 71 proc. obszaru i 54 proc. ludności. Po stronie polskiej wciąż mieszkało ok. 250 tys. Niemców, a po niemieckiej między 530 a 750 tys. Polaków. W Polsce znalazły się m.in. Katowice, Świętochłowice, Królewska Huta (obecny Chorzów), Rybnik, Lubliniec, Tarnowskie Góry i Pszczyna. Podział był korzystny dla Polski gospodarczo – na przyłączonym terenie znajdowały się m.in. 53 z 67 istniejących kopalni oraz 9 stalowni i 22 wielkie piece.
Słownik
obszar koncentracji przestrzennej zakładów przemysłowych na Górnym Śląsku; termin ten oznacza dziś obszar centralnej części województwa śląskiego
konspiracyjna organizacja wojskowa powstała na początku 1919 r.; stanowiła główną siłę zbrojną podczas I oraz II powstania śląskiego
niemiecki parlament; do 1918 r. parlament II Rzeszy, natomiast od 1919 r. parlament Republiki Weimarskiej
konferencja pokojowa, do której doszło w Paryżu po zakończeniu I wojny światowej; trwała przez rok: od 18 stycznia 1919 do 21 stycznia 1920 r., a udział w niej wzięło 27 zwycięskich państw; podczas konferencji, 28 czerwca 1919 r., podpisano najważniejszy układ pokojowy – tzw. traktat wersalski
(franc. entente) przymierze Wielkiej Brytanii, Francji oraz Rosji, które swoje źródło miało jeszcze w XIX w.; podczas I wojny światowej do państw tworzących trzon ententy na różnych etapach konfliktu dołączyło 25 krajów
Słowa kluczowe
powstania śląskie, plebiscyt, Górny Śląsk, Wojciech Korfanty, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego
Bibliografia
G. Grześkowiak, J. Mikitin, Powstania śląskie 1919–1920–1921, Warszawa 2013.
Powstania śląskie i plebiscyt w dokumentach i pamiętnikach. Wybór tekstów, oprac. F. Hawranek, Opole 1980.
M. Lis. Powstanie śląskie i plebiscyt ze współczesnej perspektywy, Opole 2015.
Źródła do dziejów powstań śląskich, t. 3, cz.1, oprac. J. Przewłocki, W. Zieliński, Wrocław 1974.