Przeczytaj
Platon
Platon (427–347 p.n.e.) był jednym z najważniejszych filozofów starożytnej Grecji; wywarł wpływ na całą filozofięfilozofię i kulturę europejską, a jego pisma stanowią wciąż żywą inspirację dla myślicieli i twórców na całym świecie. Pochodził z bogatej, ateńskiej rodziny, co umożliwiło mu zdobycie gruntownego wykształcenia. Przejawiał uzdolnienia nie tylko intelektualne, lecz także sportowe – nie bez powodu otrzymał przydomek „Platon”, czyli „barczysty”. Pobierał nauki u Sokratesa (ok. 470–399 p.n.e.), później natomiast nauczał Arystotelesa (384–322 p.n.e.). Założył i prowadził przez czterdzieści lat szkołę filozoficzną o nazwie Akademia, skąd wzięła się nazwa późniejszego typu szkoły wyższej. Zapoczątkował także nurt filozoficzny istniejący przez ponad dwadzieścia stuleci europejskiej filozofii – idealizm ontologicznyidealizm ontologiczny (metafizyczny). Uprawiał filozofię w formie rozmów z przyjaciółmi i uczniami w Akademii, także podczas biesiad i uczt, a przemyślenia zapisał w literackiej formie dialogów pomiędzy różnymi rozmówcami, wśród których najczęściej występuje Sokrates. Najsłynniejsze z nich to:
Obrona Sokratesa - według legendy zapis z pamięci mowy obronnej Sokratesa,
Uczta - pochodzi z niej słynna koncepcja miłości, później nazwanej od jego imienia platoniczną,
Państwo – zawierające najważniejsze poglądy dotyczące natury świata i sposobów jego poznawania oraz propozycje idealnego ustroju państwa i urządzenia społeczeństwa.
Alegoria jaskini
Platon w Państwie korzysta z popularnego w starożytności sposobu przedstawiania treści w literaturze – alegoriialegorii. Nie mówi więc wprost i nie używa słownika filozoficznego, ale posługuje się obrazem, którego elementy oznaczają co innego, niż przedstawiają. Opisuje funkcjonowanie idealnego społeczeństwa, lecz jednocześnie dotyka podstawowych pytań o naturę bytu, rozważając, co istnieje naprawdę, a co jest złudzeniem. W starożytnej Grecji rozważania tego rodzaju określano mianem metafizyki – w czasach Platona dziedzina ta obejmowała zagadnienia najbardziej podstawowe dla ludzkiej wiedzy.
Te skomplikowane, fundamentalne dla ludzkiej egzystencji problemy Platon ukazał za pomocą obrazu jaskini. Postacią, która przedstawia tę alegorię w dziele jest Sokrates – autor Państwa powołuje się tym samym na autorytet swojego wielkiego poprzednika. W dialogu z Glaukonem dawny nauczyciel Platona formułuje następujące myśli:
Państwo– Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieżka, wzdłuż której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki.
– Widzę – powiada [Glaukon].
– Więc zobacz, jak wzdłuż tego murku ludzie noszą różnorodne wytwory, które sterczą ponad murek: i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i z drzewa, i wykonane rozmaicie; i oczywiście jedni z tych, co je noszą, wydają głosy, a drudzy milczą.
– Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych.
– Podobnych do nas – powiedziałem.
– Bo przede wszystkim czy myślisz, że tacy ludzie mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini?
– Jakimże sposobem? – powiada – gdyby całe życie nie mógł żaden głową poruszyć? – A jeżeli idzie o te rzeczy obnoszone wzdłuż muru? Czy nie to samo?
– No, cóż.
– Więc gdyby mogli rozmawiać jeden z drugim, to jak sądzisz, czy nie byliby przekonani, że nazwami określają to, co mają przed sobą, to, co widzą?
– Koniecznie.
– No, cóż? A gdyby w tym więzieniu jeszcze i echo szło od im przeciwległej ściany, to, ile razy by się odezwał ktoś z przechodzących, wtedy, jak myślisz? Czy oni by sądzili, że to się odzywa ktoś inny, a nie ten cień, który się przesuwa?
– Na Zeusa, nie myślę inaczej – powiada.
– Więc w ogóle – dodałem – ci ludzie tam nie co innego braliby za prawdę, jak tylko cienie pewnych wytworów.
– Bezwarunkowo i nieuchronnie – powiadaŹródło: Platon, Państwo, [w:] B. Markiewicz, Filozofia dla szkół średnich, t. ks. I, VII, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1988, s. 25–26.
Jak należy poznawać świat?
To, co istnieje (jest bytem), daje się przez człowieka poznać. Tym, w jaki sposób należy poznawać świat, zajmuje się dziedzina filozofii określana mianem epistemologiiepistemologii. Do poznawania świata zwykle używamy zmysłówzmysłów, dzięki którym otrzymujemy doświadczenie (obrazy, dźwięki, odczucia smakowe, węchowe czy dotykowe). Korzystamy także z rozumurozumu (umysłu), który pozwala przefiltrować i uporządkować dane doświadczalne i który wyprowadza z tych danych wnioski. Możemy w poznaniu posługiwać się także narzędziami pozarozumowymi: intuicją, wiarą, uczuciami i emocjami (zwłaszcza w poznaniu empatycznym, pozwalającym wczuć się w inne istoty), skorzystać z zewnętrznej wiedzy i informacji od innych, ale także – z własnej pamięci czy introspekcji (wglądu we własną psychikę). Jednym z najważniejszych sporów epistemologicznych w dziejach filozofii był spór, czy wartościowszym narzędziem poznania są zmysły, czy też rozum (umysł).
Platon odniósł się w Państwie również do tego problemu. Sokrates wypowiada do Glaukona takie słowa:
Państwo– A rozpatrz sobie – dodałem – ich wyzwolenie z kajdan i uleczenie z nieświadomości. Jak by to było, gdyby im naturalny bieg rzeczy coś takiego przyniósł; ile razy by ktoś został wyzwolony i musiałby zaraz wstać i obrócić szyję, i iść, i patrzeć w światło, cierpiałby robiąc to wszystko, a tak by mu w oczach migotało, że nie mógłby patrzeć na te rzeczy, których cienie poprzednio oglądał. Jak myślisz, co on by powiedział, gdyby mu ktoś mówił, że przedtem oglądał ni to, ni owo, a teraz coś bliższego bytu [tego, co jest], że zwrócił się do czegoś, co bardziej istnieje niż tamto, więc teraz widzi słuszniej; i gdyby mu ktoś teraz pokazywał każdego z przechodzących i pytaniami go zmuszał, niech powie, co to jest? Czy nie myślisz, że ten by może był w kłopocie i myślałby, że to, co przedtem widział, prawdziwsze jest od tego, co mu teraz pokazują? […] A gdyby go ktoś zmuszał, żeby patrzał w samo światło, to bolałyby go oczy, odwracałby się i uciekał do tych rzeczy, na które potrafi patrzeć i byłby przekonany, że one są rzeczywiście jaśniejsze od tego, co mu teraz pokazują? […]
– Otóż ten obraz – powiedziałem – kochany Glaukonie, trzeba w całości przyłożyć do tego, co się poprzednio mówiło. Więc to siedlisko, które się naszym oczom ukazuje, przyrównać do mieszkania w więzieniu, a światło ognia w nim do siły słońca. Wychodzenie pod górę i oglądanie tego, co jest tam wyżej, jeśli weźmiesz za wznoszenie się duszy do świata myśli, to nie zbłądzisz i trafisz w moją nadzieję, skoro pragniesz ją usłyszeć. […] Więc jeżeli o to chodzi, co mnie się zdaje, to zdaje mi się tak, że na szczycie świata myśli świeci ideaidea Dobra i bardzo trudno ją dojrzeć, ale kto ją dojrzy, ten wymiarkuje, że ona jest dla wszystkiego przyczyną wszystkiego, co słuszne i piękne, że w świecie widzialnym pochodzi od niej światło i jego pan, a w świecie myśli ona panuje i rodzi prawdę i rozum, i że musi ją dojrzeć ten, który ma postępować rozumnie w życiu prywatnym lub w publicznym.Źródło: Platon, Państwo, [w:] B. Markiewicz, Filozofia dla szkół średnich, t. ks. I, VII, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1988, s. 26.
Obrazowanie alegoryczne
Platon, wykładając swoje myśli, posługuje się obrazowaniem alegorycznym. Jest to forma niedosłownego przekazywania treści za pomocą obrazu, którego elementy mają znaczenie przenośne i odnoszą się do jakiegoś pojęcia, idei lub wartości. Obrazowaniem alegorycznym posługują się np. przypowieści ewangeliczne czy bajki. Na przykład bohaterowie zwierzęcy w bajkach przedstawiają pewne cechy ludzkie lub typy charakteru, np. kruk to alegoria mądrości lub rozważnego człowieka, lis – przebiegłości lub spryciarza, lew – waleczności lub bohatera itp.
Słownik
(gr. allēgoréo - mówię w przenośni, obrazowo) - postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym sensem mają również stałe i umowne znaczenie przenośne, w przeciwieństwie do symbolu, przesłanie alegorii jest zazwyczaj jednoznaczne. Odczytanie znaczenia alegorycznego wymaga pewnej erudycji wychodzącej poza prostą znajomość języka, np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości
(gr. episteme - wiedza + logos - słowo) - dziedzina filozofii rozważająca sposoby ludzkiego poznania; teoria poznania
(gr. idea) - według Platona to, co istnieje naprawdę – doskonale, wiecznie i niezmiennie, stanowiąc wzór rzeczy materialnych – niedoskonałych, powstających w czasie i zmiennych; idee według Platona możemy poznać tylko rozumem, podczas gdy przedmioty materialne poznajemy zmysłami
przekonanie, że realnie istniejącą rzeczywistością jest tylko świat idei – wiecznych, niezmiennych, doskonałych wzorów wszystkich rzeczy materialnych, a świat materialny, poznawalny zmysłami jest jedynie odzwierciedleniem rzeczywistości idealnej
(gr. phileo - miłuję + sophia - mądrość) - refleksja nad fundamentalnymi sprawami otaczającego nas świata i człowieka; rozważanie zasadniczych i najbardziej ogólnych kwestii
(gr. onto - to, co jest + i logos - słowo) - dawniej: metafizyka; dziedzina filozofii rozważająca kwestie dotyczące tego, co naprawdę istnieje i w jaki sposób istnieje; teoria bytu
jedno z podstawowych narzędzi ludzkiego poznania; dzięki rozumowi możemy tworzyć świadomą refleksję oraz formułować myśli
obok rozumu podstawowe narzędzie ludzkiego poznania; dzięki nim otrzymujemy dane doświadczenia zmysłowego (wzrokowego, słuchowego, dotykowego, smakowego i węchowego)