Kształt świata

Kulistego kształtu ziemi dowodził już w V w. p.n.e. grecki filozof Parmenides, a jego tezy powtarzali Platon i Arystoteles. Wykorzystując to założenie, Eratostenes, bibliotekarz aleksandryjski z III w. p.n.e., obliczył obwód kuli ziemskiej. Jak dzisiaj wiemy, uzyskany przezeń rezultat – 39 774 km – różni się tylko o 330 km od stanu faktycznego. Racjonalne argumenty greckich uczonych nie przyjęły się jednak w średniowieczu. Dlaczego? Na łacińskie przekłady ich dzieł trzeba było bowiem czekać do XIII w., a w przypadku najwybitniejszego starożytnego geografa Klaudiusza PtolemeuszaKlaudiusz PtolemeuszKlaudiusza Ptolemeusza – aż do 1478 r., kiedy po raz pierwszy wydano drukiem jego atlas świata.

R1Y9ODWo99NWO

Ilustracja przedstawia mapę. Znajduje się na niej kula, która zawiera, planety, orbity oraz znaki zodiaku. W centralnej części ilustracji znajduje się Ziemia, jest największą planetą z wszystkich na mapie. Poza kulą w dolnej części ilustracji są ludzie ubrani w kolorowe szaty. Po prawej i po lewej stronie siedzą mężczyźni, a w górnej części ilustracji są aniołowie ze skrzydłami, którzy unoszą się w powietrzu i trzymają po kawałku materiału z napisem. W tle jest pogodne niebo.

Klaudiusz Ptolemeusz

Ten grecki uczony z Aleksandrii z II w. n.e. był autorem rozpraw z dziedziny matematyki, astronomii, astrologii, chronologii, muzyki i optyki. Jako pierwszy zastosował pojęcia długości i szerokości geograficznej oraz wprowadził konwencję kartograficzną, zgodnie z którą północ znajduje się u góry, a wschód po prawej stronie mapy. Ptolemeusz był przekonany, że Ziemia jest kulą, której obwód na równiku wynosi 29 tys. km, czyli o blisko 30% mniej niż w rzeczywistości. Był on też zwolennikiem geocentrycznego modelu świata, czyli takiego, w którym Ziemia znajduje się w centrum świata (gr. gē – ziemia, kéntron – środek koła). Ten jego pogląd został przejęty przez chrześcijan i uzasadniony cytatami z Biblii.

RWBAcQP47Wpit

Ilustracja przedstawia mapę. Fragment mapy narysowany jest na planie wycinka okręgu; zbiorniki wodne są zamalowane ciemnym kolorem. Afryka i Azja mają połączenie lądowe, a Ocean Indyjski jest wspólną przestrzenią obu kontynentów.

Na średniowiecznych mapach świata (łac. mappae mundi) przedstawiano z reguły trzy kontynenty: Europę, Afrykę i Azję, które przypisywano trzem synom biblijnego Noego. Afryka jednak, oprócz swych północnych wybrzeży, pozostawała dla Europejczyków niedostępna. Dlaczego? Z powodu klimatu i bezkresnej pustyni Sahary, na zachodzie zaś trudną do przebycia przeszkodą był ocean. Najbardziej pociągający więc dla europejskiej wyobraźni pozostawał Wschód. Wyobrażano sobie, że na jego najdalszym krańcu znajduje się raj. Europejczycy wiedzieli o istnieniu Indii, dzięki żywotom Aleksandra Wielkiego, a pod koniec XIII w. wenecjanin Marco Polo dotarł do Chin. Jednak panowanie Arabów na Bliskim Wschodzie i Mongołów na bezkresnych terenach rozciągających się na wschód od Rusi odcięło Europę od bezpośrednich kontaktów z Orientem (od łac. oriens – wschód).

RYU4NNifa3DxW

Ilustracja przedstawia mapę w kształcie koła. Jest podzielona na trzy części. W górnej połowie mapy jest napis Asia Sem. Dolna połowa mapy jest podzielona na pół. W prawej części jest Africa Cham, natomiast w lewej jest napis Evropa Lafeth. Na zewnętrznej części koła jest kilka napisów.

RHZKQPPZEXoNJ

Ilustracja przedstawia mapę. Azja jest w górnej części mapy, w dolnej po lewej stronie jest Europa, a po prawej Afryka. Zielonym kolorem są zaznaczone góry. Znajdują się na północnym wschodzie mapy, w środkowej części oraz na południu. Czerwonym kolorem zaznaczono Morze Czerwone, Zatokę Perską, Nil i inne rzeki afrykańskie. Znajdują się one na wschodzie mapy. Uwydatniono Wyspy Brytyjskie.

Ciekawostka

Wyprawa Marco Polo

W 1271 r. liczący wówczas 17 lat Marco Polo wyruszył w podróż Jedwabnym Szlakiem, prowadzącym przez Azję Mniejszą, Persję i Azję Środkową do Chin. Towarzyszył on swemu ojcu i stryjowi, weneckim kupcom. Z polecenia papieża mieli oni udać się też z misją dyplomatyczną do mongolskiego chana Kubilaja. Miało to związek z ówczesnymi próbami ocalenia państw krzyżowców w Ziemi Świętej (śmiertelnie już wówczas zagrożonych przez Arabów) poprzez zawiązanie antymuzułmańskiego sojuszu z Mongołami. Podejmowanie przez uczestników wyprawy o charakterze kupieckim zadań politycznych, a czasem wręcz szpiegowskich, było w średniowieczu zjawiskiem typowym.

R1YVfoJTUFbGk

Mapa przedstawia tradycyjne szklaki handlowe do Indochin. Na mapie jest Europa, Azja, Afryka, Ocean Spokojny i Ocean Indyjski. Na mapie kolorami są zaznaczone szlaki handlowe. Pierwszy z nich to Jedwabny szlak, który przebiega od południowo wschodniej części Azji na wschód. Szklak ten przebiega przez miejscowości Hangzhou, Louyang, Chang’an, Lanzhou, Turfan, Chotan, Kaszgar, Baktra, Samarkanda, Merw, Hamadan i kończy się w miejscowości Antiochia. Kolejny prowadzi z Seul do Chang’an, drugi z Hangzhou przez Fuzhou, Fanju, Ocean Spokojny, Ocean Indyjski. Na Oceanie Indyjskim jest rozgałęzienie. Jedna trasa biegnie przez miejscowości Barygaza, Gerrha, Basra, Petra, Aleksandria, druga przebiega przez Aden i łączy się z pierwszą w miejscowości Aleksandria. Od Aleksandrii wiodą dwa szlaki: jeden do Genui, a drugi do Wenecji. Kolejny szlak handlowy wiedzie od Louyang przez Patalipturę do Oceanu Indyjskiego. Ostatni szlak handlowy przebiega od Fanju do Oceanu Indyjskiego.

Ro4MODvv4H4cS1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma on wąsy i długą, ciemną brodę. Na głowie ma czapkę z czarnym otokiem i dłuższą tylną częścią. Jest ubrany w koszulę i płaszcz, a na szyi ma za zawieszony podwójny łańcuch. W lewej ręce trzyma dziennik oraz zwiniętą mapę, wzrok ma skierowany w lewą stronę.

Po trwającej trzy lata wędrówce, wenecjanie dotarli do Pekinu i pozostali w Państwie Środka aż do 1292 r. W drodze powrotnej, również trzyletniej, najpierw opłynęli wybrzeża Azji Południowo‑Wschodniej i Indii, aż do Persji, skąd lądem przemierzyli szlak do Morza Czarnego, by znów, płynąc morzem via Konstantynopol, zawinąć wreszcie do portu w rodzinnym mieście. W drodze podróżnicy musieli zmagać się z egzotycznymi chorobami i trudami marszu przez pustynię. Swoje wspomnienia z kilkunastoletniego pobytu w Chinach oraz zasłyszane w latach wędrówki informacje o innych krajach Dalekiego Wschodu i Afryki Marco Polo spisał w relacji zatytułowanej Opisanie świata. Wprawdzie wielu współczesnych mu Europejczyków uznało jego sprawozdanie za zmyślone, niemniej rozbudziło ono znacząco zainteresowanie Wschodem, geografią i podróżami.

R1PjVgx6EwfmJ

Mapa świata przedstawia wielkie odkrycia geograficzne. Obszary znane Europejczykom w 14 wieku to cała Europa, południowa część Azji oraz północna część Afryki. Pierwsze obszary kolonizowane przez Francję znajdują się w zachodniej części Europy oraz na wschodzie Ameryki Północnej. Pierwsze obszary kolonizowane przez Hiszpanię obejmują terytoria na zachodzie Europy oraz zachodnią część Ameryki Południowej i całą Amerykę Środkową. Dodatkowo obszary kolonizowane przez Hiszpanię są na wschodnich wyspach Azji. Pierwsze obszary kolonizowane przez Portugalię znajdują się na wschodniej części Ameryki Południowej, na zachodnim wybrzeżu Afryki oraz na wschodnim wybrzeżu Afryki, na Madagaskarze, w Portugalii, która leży na wschodzie Europy, na wschodzie Indii oraz w Indonezji. Hiszpańsko‑portugalska linia podziału świata z 1494 i 1529 roku przebiegała wzdłuż Oceanu Atlantyckiego od Grenlandii do Oceanu Południowego. Kolejna linia znajduje się na wschodzie i przebiega od Morza Japońskiego do Australii. Wyprawa Marco Polo odbyła się w latach 1271‑1295. Rozpoczęła się w Wenecji przebiegała przez Irak, Afganistan, Góry Pamiru, Wielki Step i pustynię Takla Makan aż do Chin, następnie przez Morze Wschodniochińskie oraz Morze Południowochińskie. Następnie przepłynął w stronę północy wzdłuż granicy Indii na Morzu Arabskim. Dalej jego wyprawa zmierzała na zachód do Europy. Wyprawa Bartolomeu Diaza rozpoczęła się w Portugali i zmierzała przez Ocean Atlantycki wzdłuż granicy Afryki zachodniej aż do Przylądka Dobrej Nadziei, która znajduje się na południu Afryki. Wyprawa odbyła się od 1487‑1488 roku. Wyprawa Krzysztofa Kolumba w latach 1492‑1493 rozpoczęła się w Hiszpanii przez Ocean Atlantycki aż do Ameryki Środkowej i z powrotem do Hiszpanii. Wyprawa Vasco de Gamy w latach 1497‑1499 rozpoczęła się w Portugali, przebiegała przez Ocean Atlantycki, Przylądek Dobrej Nadziei, wzdłuż wschodniego wybrzeża Afryki, Malindi do Kalikatu, następnie do Goa. Wyprawa zakończyła się na Oceania Indyjskim. Wyprawa Ferdynanda Magellana w latach 1519‑1521 przebiegała od Oceanu Spokojnego przez Japonię, Indonezję aż do Oceanu Indyjskiego, następnie do Przylądka Dobrej Nadziei, wzdłuż zachodniej granicy Afryki na północ do Hiszpanii. Z Hiszpanii żeglarz płynął przez Ocean Atlantycki, wzdłuż wschodniej granicy Ameryki Południowej aż do Oceanu Spokojnego. Wyprawa Ferdynanda Magellana obejmowała podróż wokół całej kuli ziemskiej.

Odkrywanie oceanu

Już w starożytności transport wodny był najważniejszym sposobem przewożenia ładunków. Rzadka sieć dróg lądowych, nieznajomość skrętnego dyszla i wynikające stąd powszechne użycie wozów dwukołowych powodowały, że transport lądowy był powolny i kosztowny. Nawet w cesarstwie rzymskim, które dysponowało rozwiniętą siecią dróg, większość ładunków przewożono drogą wodną. Żegluga po Morzu Śródziemnym nie była pozbawiona niebezpieczeństw, ale w porównaniu z oceaniczną była znacznie prostsza. Stosunkowo nieduże dystanse z północy na południe nie budziły strachu, a w razie niesprzyjających wiatrów można było polegać na pracy wioślarzy. Płynąc kursem równoleżnikowym, trzymano się zwykle w pobliżu brzegu. Podobnie było w przypadku żeglugi po Bałtyku i Morzu Północnym.

RXPjjGlHCdMIR1

Rysunek przedstawia zbiornik wodny, trzy okręty i jedną łódź. Na pierwszym planie na niewielkiej łodzi z żaglem stoi człowiek. Okręty oraz łódź mają prostokątne żagle. Na okrętach znajdują się ludzie.

Podstawowym typem statku, używanym w żegludze śródziemnomorskiej w średniowieczu, była płaskodenna galeragaleragalera o napędzie wiosłowym. Wraz ze zwiększaniem wagi ładunków i tonażu statków malało znaczenie wioślarzy, rosła za to rola napędu żaglowego. Budowanie coraz większych statków nie byłoby możliwe bez zmiany konstrukcji steru: umieszczone w tylnej części kadłuba wiosło zastąpiono sterem osiowym montowanym na rufierufarufie. Pomysł ten zastosowano po raz pierwszy na Bałtyku, gdzie żeglarze przewozili ładunki masowe o niskiej cenie jednostkowej (śledzie, piwo, zboże), a opłacalność przedsięwzięcia zależała od wielkości statku. U schyłku XIII w. ster osiowy znany był pływającym po Zatoce Biskajskiej żeglarzom z Półwyspu Iberyjskiego. Na początku XIV w. pojawił się za ich pośrednictwem w basenie Morza Śródziemnego.

Rf0ucxsKpmEcA1

Ilustracja przedstawia okręt, który znajduje się na wodzie. Po prawej stronie, na lądzie znajduje się góra. Okręt jest trzymasztowy. Ma zaokrągloną rufę z wysoką nadbudówką oraz drugą niższą nadbudówkę na dziobie. Na maszcie pierwszym i drugim okręt ma ożaglowanie rejowe, a na ostatnim ożaglowanie łacińskie. Na dziobie umieszczony ma bukszpryt. Z tyłu okrętu jest flaga. Przed okrętem płynie mała łódka.

Wyprawy oceaniczne nie byłyby możliwe bez trójkątnego żagla łacińskiego, przejętego od żeglarzy arabskich. Pozwalał on bowiem płynąć skośnie w stosunku do wiatru, podczas gdy używane dotąd przez Europejczyków prostokątne żagle rejowe umożliwiały osiąganie dużych prędkości, lecz tylko z wiatrem. Mocując trójkątne żagle na karawelachkarawelakarawelach, marynarze musieli w charakterystyczny sposób przekrzywiać reje – belki, które wcześniej przytwierdzano do masztów poziomo i zwieszano z nich żagle prostokątne. Z czasem najpopularniejszy stał się takielunek mieszany, łączący ożaglowanie rejowe z jednym żaglem łacińskim na rufie. Do tego typu okrętów, zwanych karakamikarakakarakami, należała flagowa „Santa Maria” Kolumba, a mniejsze „Pinta” i „Niña” [ninia] były karawelami.

R1NSjKjxJgkXJ

Ilustracja przedstawia rzekę i wybrzeże. Na rzece jest dużo statków z ludźmi, na wodzie pływają kaczki. Po lewej stronie ilustracji jest wybrzeże. Znajdują się na nim ludzie. Przy brzegu widać kilka łódek. Na jednej z łódek stoi mężczyzna, który podaje dziecko kobiecie stojącej na brzegu. Na wybrzeżu są drzewa. W oddali jest kościół oraz budowle.

Kolejnym przełomowym wynalazkiem, który trafił do Europy w średniowieczu, był kompaskompaskompas. Wywodził się on z Chin, gdzie używano go już w I tysiącleciu p.n.e. w trakcie podróży lądowych. Stamtąd przejęli go Arabowie, a od nich w XII w. Europejczycy. Powszechniejsze używanie kompasu legło u podstaw kolejnego wynalazku – kompasowych map morskich, zwanych portolanami, które były poprzedniczkami dzisiejszych map płaskich. W 1406 r. przełożono na łacinę Geografię Ptolemeusza i z niej właśnie europejscy kartografowie przejęli zasadę ustalania pozycji obiektów na mapie za pomocą współrzędnych. Doskonalenie techniki sporządzania map w XV w. doprowadziło do powszechnego przyjęcia siatki kartograficznejkartografiakartograficznej.

R1RFC4up0Ug9O

Mapa przedstawia pokreślenie powierzchni mórz liniami rumbowymi.

RrBCaVByb6Ruf1

Ilustracja przedstawia sekstans. Jest to urządzenie w kształcie trójkąta. Jedną krawędź ma zaokrągloną. Szczyt trójkąta połączony jest z zaokrągloną krawędzią wahadłem. Po prawej stronie urządzenia jest wizjer. Całe urządzenie stoi na nóżkach.

Koniecznym uzupełnieniem nowego typu statków (karaweli), a także ożaglowania, kompasu i map były przyrządy do nawigacji astronomicznej. W warunkach żeglugi oceanicznej zawodziły bowiem techniki stosowane na morzach śródlądowych, takie jak obserwacja koloru i smaku wody, wypatrywanie wodorostów, itp. Już w starożytności wiedziano, że szerokość geograficzną można wyznaczyć, określając wysokość położenia słońca nad horyzontem w południe. W tym celu do dziś używa się sekstansusekstanssekstansu, którego przodkami były kwadranty, astrolabium i – od początku XVI w. – laska św. Jakuba. Przyrządy te znali Arabowie, a w Europie laskę św. Jakuba jako pierwszy skonstruował w 1472 r. niemiecki astronom Johannes Müller, zwany Regiomontanusem. W tym samym czasie żeglarze kastylijscy używali do nawigacji starszego urządzenia – astrolabium. Za pomoc w interpretacji wyników pomiarów służyły tablice trygonometryczne.

R1WnUIPo8Xold

Rysunek przedstawia kilka osób z laskami świętego Jakuba. Jest to przyrząd w postaci prostej listwy z ruchomą poprzeczką. Na pierwszym planie stoi dwóch mężczyzn. Jedne z nich trzyma laskę świętego Jakuba. Ma przyłożoną ją do oka i skierowaną w niebo na gwiazdę i księżyc. Drugi mężczyzna pokazuje placem lewej ręki w górę w stronę nieba. Po ich prawej stronie jest kula z różnymi znakami. Przed nimi stoi inny człowiek, który równie w rękach trzyma laskę świętego Jakuba. Ma przyłożoną ją do oka i skierowaną na wieżę po prawej stronie rysunku. W oddali stoi dwóch ludzi z przyrządami w dłoniach. Mają przyłożone je do oka i skierowane na wieże w tylnej części rysunku.

Znacznie trudniejsze okazało się wyznaczenie długości geograficznej, wymaga to bowiem dokładnej znajomości czasu. Można ją ustalić, porównując zaobserwowany czas górowania słońca z czasem uniwersalnym (albo z czasem w punkcie wypłynięcia). Dzisiaj wystarczy odebrać drogą radiową sygnał czasu, by obliczyć, jak daleko znajduje się statek na wschód bądź zachód od południka 0 (1 godzina różnicy to 15°). Dawni żeglarze nie dysponowali jednak ani radiem, ani zegarem, który byłby niezawodny na kołyszącym się pokładzie statku. Tymczasem pomyłka o 20 sekund oznaczała błąd rzędu 5 mil! Problem rozwiązano dopiero dzięki skonstruowanemu w XVIII w. chronometrowichronometrchronometrowi morskiemu.

Rre75UWJ1tAmE

Ilustracja przedstawia chronometr morski. Znajduje się on w otwartej skrzynce drewnianej. Skrzynka jest w kształcie sześcianu, jest zamykana na klucz. W środku jest okrągłe urządzenie, które na środku ma dwie tarcze. Pierwsza tarcza na okręgu ma cyfry rzymskie od 1‑12 oraz dwie wskazówki. Druga tarcza ma cyfry od 1‑60 oraz jedną wskazówkę. Cały sprzęt w skrzynce jest metalowy oraz ma szkło w zewnętrznej części.

Niemal każda z oceanicznych podróży Portugalczyków i Hiszpanów była źródłem cennych informacji o nowych lądach, kształcie wybrzeża afrykańskiego, układzie wiatrów i prądów oraz wynikających stąd trudnościach nawigacyjnych. Aby na bieżąco rozwiązywać te problemy, w portugalskim Sagres [sagresz] na przylądku São Vincente [sao winsente] powstały obserwatorium astronomiczne i szkoła żeglarzy.

Półwysep Iberyjski u schyłku XV w.

Przez całe niemal średniowiecze Półwysep Iberyjski był areną walk pomiędzy chrześcijanami i muzułmanami. W 1469 r. doszło do unii personalnej największych królestw Półwyspu: Kastylii i Aragonii, rządzonych przez Izabelę i Ferdynanda. Poza granicami zjednoczonej monarchii pozostawały: położona na granicy z Francją Nawarra (złączona z Kastylią i Aragonią w 1512 r.) i leżąca na zachodzie Portugalia. Kastylijczycy kontynuowali rekonkwistęrekonkwistarekonkwistę aż do 1492 r., kiedy upadł emirat Granady, a cztery lata po likwidacji władztwa muzułmańskiego na Półwyspie opanowali dzięki wsparciu ze strony rycerstwa francuskiego Wyspy Kanaryjskie. Aragończycy prowadzili ekspansję w kierunku wschodnim (w 1282 r. dynastia aragońska opanowała Sycylię), Portugalczycy zaś po wypędzeniu Arabów ze swego kraju planowali podbój Afryki Północnej.

Nie przypadkiem europejskim odkryciom geograficznym dali początek właśnie mieszkańcy Półwyspu Iberyjskiego. Zamieszkiwanie na styku świata śródziemnomorskiego i atlantyckiego sprzyjało korzystaniu z doświadczeń żeglarzy zarówno z basenu Morza Śródziemnego, jak i z północy. Nie brakło też chętnych do finansowania wypraw, które przynosiły znaczne zyski.

RmXIZGFIaQDNA

Ilustracja przedstawia port wodny. Pływają po nim statki i łodzie, niektóre z nich cumują przy brzegu. Na lądzie po obu stronach portu są ludzie oraz konie. Po lewej stronie ilustracji jest most, po którym przechodnie idą na drugą stronę rzeki. W oddali są liczne budowle. Jedna ma wysoką wieżę. Niebo jest pochmurne.

Cechą charakterystyczną struktury społecznej państw iberyjskich był wysoki – sięgający 10% – odsetek szlachty. Straty ludnościowe w wyniku epidemii dżumy w połowie XIV w. i spowodowany tym spadek dochodów z czynszów chłopskich, zwłaszcza zaś koniec rekonkwisty, dla sporej części szlachty oznaczały utratę statusu społecznego. Warunki naturalne nie pozwalały bowiem na zrekompensowanie utraconych zysków wojennych dochodami z uprawy roli, jako że ziemie półwyspu nie są urodzajne i wymagają kosztownych inwestycji irygacyjnychirygacjairygacyjnych. Uprawę utrudniała dodatkowo rozwinięta na wielką skalę hodowla owiec. Przemierzające półwysep z południa na północ wielotysięczne stada niszczyły zasiewy, a ich wywodzący się z arystokracji właściciele dławili wszelkie protesty przeciw tym praktykom hodowców. Dopiero zyski z wypraw zamorskich pozwoliły szlachcie zażegnać groźbę kryzysu.

Ponieważ aż do czasu opłynięcia Przylądka Dobrej Nadziei nie zdawano sobie sprawy, że Afrykę w ogóle da się ominąć, głównym powodem wczesnych wypraw portugalskich wzdłuż jej wybrzeży było poszukiwanie złota i niewolników. Nie bez znaczenia były również motywy religijne. Wyzwolenie Półwyspu Iberyjskiego spod władzy Arabów nie oznaczało końca walki z islamem. W Europie od dawna krążyły legendy o znajdującym się gdzieś w głębi Afryki, w Abisynii, chrześcijańskim państwie księdza Jana, które mogłoby stać się sojusznikiem w zmaganiach z muzułmanami.

Polecenia

Słownik

Słowa kluczowe

Ptolemeusz, Marco Polo, mapa świata, Półwysep Iberyjski, Kastylia, Aragonia, żegluga, odkrycia geograficzne, nowożytny kolonializm europejski

Bibliografia

Historia powszechna XIV‑XV w. Wybór tekstów, A. Wyrobisz, B. Geremek, M. Małowist, Warszawa 1964.

M.L. Pisarek, Świat oczami odkrywców, Warszawa 1971.

Wiek XVI–XVIII w źródłach, S.B. Lenard, M.Sobańska‑Bondaruk; tłum. E. Milewska, Warszawa 1999.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.