Zastanówmy się, czym opinia różni się od tezy. Wyróżnimy teraz kolejne stwierdzenia będące podstawowymi kategoriami logicznej analizy wypowiedzi: hipotezę, tezę i przesłankę.

Żeby je od siebie dobrze odróżnić, wróćmy jeszcze raz do postaci Sokratesa. Można powiedzieć, że jednym z kluczowych sekretów jego kunsztu była umiejętność tropienia opinii. Przechadzał się po Atenach, zagajając rozmowy, w trakcie których natychmiast wychwytywał opinie. Za swoją misję uznał swego rodzaju leczenie ludzi z poprzestawania na posiadaniu opinii, co czynił poprzez skłanianie do ciągłego poszukiwania uzasadnień. Uważał bezrefleksyjne opinie za bardzo niebezpieczne, zwłaszcza jeśli dotyczyły jakichś ważnych zagadnień etycznych lub politycznych. Powodowani nimi ludzie podejmowali błędne decyzje i szkodzili sobie i innym. Przewrotność praktyki Sokratesa, jego słynna ironiaironia sokratejskaironia, polegała zaś przede wszystkim na tym, że raz rozpoznawszy opinię udawał, że to nie jest opinia, lecz brał jako tezę, to znaczy zakładał, że rozmówca na pewno posiada jakieś uzasadnienie, tylko że go „niechcący” nie podał. Zaczynało się więc wypytywanie.

RAP0RYLe9mbJq

Rysunek przedstawia grupę mężczyzn, którzy są ubrani w togi. Dwóch mężczyzn żywo ze sobą dyskutuje, a reszta patrzy na nich i się im przysłuchuje. Większość mężczyzn siedzi, dwóch stoi. Grupa znajduje się pod drzewem i palmą. W tle znajdują się antyczne zabudowania.

W mało znanym, pięknym Platońskim dialogu Charmides Sokrates spotyka grupę młodzieży, która zachwala urodę i charakter jednego z ich grona, tytułowego Charmidesa. Podpytywani przez Sokratesa młodzieńcy doprecyzowują, że Charmides charakteryzuje się rozwagą. W stwierdzeniu tym Sokrates rozpoznaje opinię i przystępuje do rozmowy z posądzonym o posiadanie rozwagi młodzieńcem. Sam jej początek przedstawia się następująco:

Zwróćmy uwagę, jakie mamy tutaj stwierdzenia.

1. Charmides posiada rozwagę. (Wygłoszone wcześniej przez znajomych Charmidesa).

2. Jeśli ktoś posiada rozwagę, to potrafi wydać o niej sąd.

3. Jeśli ktoś posiada rozwagę, to posiada spostrzeżenie, na podstawie którego może wydać sąd.

4. Jeśli ktoś operuje językiem helleńskim, to potrafi posiadany sąd wypowiedzieć.

5. Charmides jest w stanie powiedzieć, czym jest rozwaga.

Stwierdzenie czwarte ma prawdopodobnie charakter ironiczny z domieszką drwiny, ale przyjmijmy, że jest zwykłym stwierdzeniem, tak jak pozostałe. Jaką funkcję w tej wypowiedzi pełnią kolejne stwierdzenia?

• Stwierdzenie 1 to pierwotnie opinia, którą jednak Sokrates, do swoich celów, przekształca w hipotezę (założenie).

• Stwierdzenia 2–4 to przesłanki, a więc stwierdzenia wspierające tezę.

• Stwierdzenie 5 to teza wypowiedzi.

Przedstawiamy tu nieoczywisty przykład wypowiedzi, gdyż takie właśnie są praktycznie wszystkie wypowiedzi, z jakimi się na co dzień spotykamy, także w literaturze. Autorzy wypowiedzi nie poprzedzają każdego zdania precyzyjną informacją na temat jego statusu i funkcji w wywodzie. To rozmówca musi się tego domyśleć.

Wyjaśnijmy krótko kolejne użyte tu określenia.

Hipoteza (założenie) to stwierdzenie przyjęte w wypowiedzi argumentacyjnej na próbę, takie, którego prawdziwości jeszcze nie znamy, ale które pomaga uprawdopodobnić tezę. Wraz z podaniem hipotezy deklarujemy jednocześnie gotowość stworzenia warunków jej zweryfikowania. Taka też jest konstrukcja dalszej części dialogu Charmides. Sokrates bada prawdziwość swojej wyjściowej hipotezy, tj. czy tytułowy Charmides istotnie posiada rozwagę.

Przesłanka lub przesłanki w wypowiedzi argumentacyjnej to stwierdzenia pewne lub bardzo prawdopodobne, użyte w taki sposób, żeby uprawdopodobnić tezę.

Teza to stwierdzenie, które w efekcie wywodu ma się stać bardziej przekonujące (prawdopodobne). W przytoczonym tu przykładzie jest to stwierdzenie głoszące, że Charmides potrafi wyjaśnić, czym jest rozwaga. Teza nazywana jest też często wnioskiem i w wypowiedziach jej pojawienie się sygnalizowane jest za pomocą takich określeń, jak: „zatem”, „więc”, „z tego wynika, że” itp.

Przy tym wszystkim należy jednak pamiętać o jeszcze jednej ważnej zasadzie obowiązującej w większości dyskusji. Status danych stwierdzeń zmienia się wraz z kontekstem i postępem rozmowy czy wywodu. To, co było pierwotnie hipotezą, może po odpowiednim uzasadnieniu stać się tezą. Z kolei każda teza może stać się, i zazwyczaj się staje, przesłanką następnego argumentu. Trzeba więc sformułować kolejną zasadę:

Słownik