Przeczytaj
Sztuki piękne w epoce
Ojczyzną baroku były Włochy. Celem tworzących w tym stylu artystów było przede wszystkim zadziwienie i zaskoczenie odbiorców. Stąd statyczne, pełne godności formy, właściwe sztuce odrodzenia, odrzucono na rzecz dynamiki, uzyskiwanej dzięki zastosowaniu linii nieregularnych, które zastąpiły dominujące dotąd linie proste. Chętnie posługiwano się też kontrastamikontrastami oraz bogactwem zdobień. Szczególną popularnością cieszyły się puttaputta – nagie amorki, występujące w malarstwie i rzeźbie, a nawet w architekturze sakralnej.
IluzjonizmIluzjonizm w malarstwie stwarzał złudzenie przestrzeni (iluzję), często też zacierał granice między architekturą namalowaną a prawdziwą. W swej fazie schyłkowej barok stopniowo odchodził od monumentalności i przepychu, nasycając dzieła bardziej wyrafinowanymi i delikatniejszymi elementami zdobniczymi.
Styl ten zyskał nazwę rokoka. Trwalej niż w architekturze zapisał się on w dekoracji wnętrz – obecny był jeszcze w pierwszej połowie XVIII wieku. W sztukach plastycznych XVII wieku, ze względu na osoby zleceniodawców oraz zadania, jakie stawiali oni przed zamawianymi dziełami, wyodrębnia się trzy nurty: barok katolicki, dworski i mieszczańsko‑protestancki.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DlyguswPj
Film opowiadający o sztuce i architekturze baroku.
Opisz wnętrze znanego ci kościoła barokowego.
Barok katolicki
Wkrótce po zakończeniu obrad soboru trydenckiegosoboru trydenckiego Kościół ustalił reguły, zgodnie z którymi miały być odtąd budowane i urządzane świątynie. Cel barokowej sztuki katolickiej był jasno wytyczony: miała ona przyciągać uwagę widzów i potęgować ich uczucia religijne.
KontrreformacjaKontrreformacja odcisnęła jednolite piętno na architekturze sakralnej wszystkich krajów katolickich. Projektanci starali się podnieść atrakcyjność celebracji, tak aby zadziwiały one nawet przypadkowych przechodniów. Zdobione figurami świętych bryły kościołów miały górować nad otoczeniem, ich wnętrza były jasne, a wystrój i gra świateł miały podkreślać znaczenie ołtarza głównego.
Artyści baroku zerwali też z renesansowąrenesansową zasadą skończoności dzieła, a projektowane przez nich elementy wystroju malarskiego, rzeźbiarskiego i architektonicznego kościołów łączyły czytelne dla odbiorców relacje: posągowe podobizny modlących się zmarłych zwrócone były w stronę ołtarza, na który wskazywały postaci przedstawione na obrazach, umieszczano je w kręgach, wskazujących na łączące je relacje itp.
Sobór trydencki o świętych obrazach
„Ponadto niechaj biskupi sumiennie pouczają, iż przez historie tajemnic naszego zbawienia przedstawione w obrazach i innych wyobrażeniach ludzie zyskują wiedzę i zostają utwierdzeni w artykułach wiary, które należy zachowywać w pamięci i ustawicznie czynić przedmiotem medytacji. I że ze wszystkich świętych obrazów pochodzi ogromna korzyść: nie tylko że przypominają one ludziom o dobrodziejstwach i darach, jakimi ich Chrystus obsypuje, lecz także dlatego, że poprzez świętych stawiane są przed ludzkimi oczyma Boskie cuda i zbawienne przykłady, tak by mogli Bogu za te rzeczy podziękować, kształtować swe życie i postępowanie na podobieństwo świętych i zyskać podnietę do czci i miłości Boga i do uprawiania pobożności”.
Indeks dolny Źródło: Fragment postanowień soborowych, przeł. J. Białostocki Indeks dolny koniecŹródło: Fragment postanowień soborowych, przeł. J. Białostocki
Największą sławę spośród budowniczych, zaliczanych do katolickiego nurtu baroku, zdobyli, działający w Rzymie w XVII wieku, Giovanni Lorenzo Bernini oraz konkurujący z nim Francesco Borromini. Ten pierwszy ozdobił wnętrze i ołtarz główny Bazyliki św. Piotra, a także zaprojektował kolumnadę otaczającą plac przed nią. Jako rzeźbiarz Bernini zasłynął ekspresyjnymi posągami (m.in. Dawid, Ekstaza św. Teresy). Klasycyzującym tendencjom jego dzieł architektonicznych przeciwstawiał się Borromini, który przebudowując wiele świątyń Wiecznego Miasta, starał się dodać im dynamiki i malowniczości.
W dziedzinie malarstwa barok katolicki reprezentował Michelangelo Caravaggio. Na jego obrazach o tematyce religijnej, takich jak Śmierć Marii czy Powołanie Mateusza, występują licznie zwykli ludzie, miejski plebs i biedota. W ten sposób artysta zrywał z renesansowym ideałem doskonałości, by wzmocnić realizm w przedstawianiu postaci i siłę oddziaływania swoich dzieł na odbiorcę, także za pomocą wyrazistych kontrastów światłocieniowychświatłocieniowych.
W południowej, katolickiej części Niderlandów działał Peter Paul Rubens, w którego twórczości obok obrazów religijnych poczesne miejsce zajmowały portrety i sceny mitologiczne. Malowane przez Rubensa postaci kobiece daleko odbiegały od renesansowych wyobrażeń o pięknie ludzkiego ciała, stąd potocznie mówi się o barokowych albo rubensowskich (czyli obfitych) kształtach. W nurcie religijnym mieści się też twórczość wybitnych malarzy hiszpańskich: El Greca i José de Ribera.
Barok dworski
Dzieła zaliczane do nurtu dworskiego w XVII‑wiecznej sztuce powstawały na zamówienie panujących i miały przysparzać im sławy. Również i ten nurt wywodził się z Włoch, a jednym z pierwszych jego reprezentantów był Carlo Maderna, który jako budowniczy pałaców w Rzymie zarzucił renesansowy układ z wewnętrznym dziedzińcem na rzecz budowli otwartej, z bocznymi skrzydłami.
Barok dworski, zazwyczaj znacznie spokojniejszy i bardziej klasyczny niż w wersji kościelnej, rozwinął się szczególnie w architekturze Francji i Anglii. W malarstwie kierunek ten reprezentowali m.in. Flamand Anton van Dyck, uczeń Rubensa i nadworny malarz króla Anglii Karola I Stuarta, oraz Hiszpan Diego Velázquez, służący w Escorialu u Filipa IV Habsburga.
Portrety grupowe powstawały na zamówienie rozmaitych konfraterni mieszczańskich – bractw kurkowych, cechów rzemieślniczych, towarzystw dobroczynnych i naukowych, których członkami lub zarządcami byli holenderscy patrycjusze. Malarze uwieczniali ich w czasie spotkań uroczystych, takich jak uczty, bądź w scenerii wspólnych zajęć charakterystycznych dla danej konfraterni – zebrań, przyjęć, polowań, a nawet... sekcji zwłok. Uczta oficerów kompanii strzelców św. Adriana pędzla Fransa Halsa (ok. 1626 r.) należy do pierwszego rodzaju portretów zbiorowych. Rembrandt w słynnym Wymarszu strzelców (nazywanym także Strażą nocną, 1642 r.) pogwałcił zasady rządzące tego rodzaju malarstwem, wyróżniając niektórych członków malowanej konfraterni poprzez ustawienie ich w centrum obrazu.
Barok mieszczańsko‑protestancki
Najwybitniejszymi przedstawicielami trzeciego nurtu sztuki barokowej byli malarze niderlandzcy. Niewielki i mało znaczący dwór namiestnika Niderlandów Północnych nie był w stanie objąć artystów mecenatem porównywalnym z tym, jaki sprawował dwór francuski, hiszpański czy wiedeński.
W odróżnieniu od malarzy nadwornych i kościelnych Holendrzy nie mogli więc liczyć na niczyją szczodrość, lecz zmuszeni byli poddać się regułom rynku sztuki dyktowanym przez większość ich krajanów o przeciętnej zamożności. Stąd ich twórczość obfituje w portrety indywidualne i grupowe, niedużego formatu pejzaże oraz martwe natury.
Wśród bogatszych klientów popularnością cieszyły się też sceny biblijne, mitologiczne i rodzajowe, a wybór tematów przedstawień dyktowali zleceniodawcy. Pozycja artystów niderlandzkich była znacznie niższa, niż w innych krajach Europy. Zazwyczaj wywodzili się oni z biedniejszych warstw społecznych i nie osiągali zaszczytów dostępnych tym, którzy mieli szczęście pracować dla hojnych mecenasów. Ich twórczość uważano po prostu za jeden z rodzajów rzemiosła. Uznaniem zarówno historyków sztuki, jak i szerokiej publiczności cieszy się jednak dzisiaj wielu XVII‑wiecznych malarzy niderlandzkich, których za życia nierzadko lekceważyli ich mieszczańscy rodacy. W tej plejadzie pierwsze miejsca zajmują Rembrandt van Rijn, Frans Hals i Jan Vermeer van Delft.
Słownik
dążenie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości w dziele plastycznym
różnica jasności między jasnymi i ciemnymi częściami obrazu
(z łac. contra – przeciw + reformatio – przekształcenie) ruch w Kościele katolickim, zapoczątkowany soborem trydenckim, a zakończony wojną 30‑letnią, zmierzający do uzdrowienia stosunków w Kościele, będący odpowiedzią na reformację; jej celem była rekatolizacja, czyli zamiar ponownego wprowadzania katolicyzmu wśród społeczności innowierczej
styl w sztuce i literaturze europejskiej, stanowiący przejściową fazę od renesansu do baroku, odznaczający się dekoracyjnością i kunsztem formy
naga, pulchna postać chłopczyka, występująca jako motyw dekoracyjny w malarstwie i rzeźbie
okres w historii kultury europejskiej w XIV–XVI w., charakteryzujący się rozwojem myśli racjonalistycznej, przyrodoznawstwa i techniki, rozkwitem sztuki nawiązującej do dziedzictwa antycznego i nasileniem się tendencji humanistycznych
styl w sztuce europejskiej XVIII w., charakteryzujący się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją i motywami egzotycznymi
dziewiętnasty sobór powszechny, zwołany w wyniku zagrożenia doktryny katolickiej przez reformację oraz postulowanych przez środowiska kościelne reform wewnętrznych; obradujący z przerwami w latach 1545–63;
rozłożenie świateł i cieni na obrazie, grafice lub rysunku
Słowa kluczowe
architektura, barok, Antoon van Dyckk, Europa w XVI–XVII w., El Greco, malarstwo, manieryzm, Michelangelo Merisi da Caravaggio, Peter Paul Rubens, Diego Velázquez,
Bibliografia
C. Hernas, Literatura baroku, Warszawa, 1987.
Ch. Lachi, Sztuka baroku. Wielka historia sztuki, tom 5, Warszawa, 2011.
R. Boxer, Morskie imperium Holandii1600‑1800, tłum. Maria Boduszyńska‑Borowikowa, Gdańsk, 1980.
J.W. O'Malley, Trydent. Co się zdarzyło podczas Soboru, Kraków, 2014.