Przeczytaj
Ustalenie nowego przebiegu granic
W dniu 27 lipca 1944 r. delegacja Krajowej Rady Narodowej podpisała dwustronne porozumienie o „polsko‑sowieckiej granicy państwowej”. Ustalała ona nową granicę wzdłuż dawnej linii Curzonalinii Curzona z niewielkimi zmianami na korzyść Polski – przy Polakach miały pozostać część Puszczy Białostockiej i Suwalszczyzna. Mocarstwa zachodnie potwierdziły przebieg nowej granicy w lutym 1945 r. na konferencji jałtańskiej. W sierpniu 1945 r. delegacja KRN podpisała porozumienie o ostatecznym wytyczeniu granicy polsko‑sowieckiej.
Straty terytorialne poniesione na wschodzie kraju Polska miała mieć zrekompensowane nabytkami terytorialnymi kosztem Niemiec na zachodzie i północy. Mało precyzyjne postanowienia w tej sprawie zapadły już na konferencjach Wielkiej Trójki w Teheranie i Jałcie, ale ostateczne decyzje podjęto dopiero na konferencji poczdamskiej, i to w atmosferze sporu politycznego spowodowanego pogarszającymi się stosunkami między państwami zachodnimi a ZSRS. Mocarstwa zgodziły się ostatecznie na przyznanie Polsce przedwojennych terenów niemieckich leżących na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, pozostawiając dodatkowo po stronie polskiej Szczecin. Do Polski miały zostać włączone przedwojenne Wolne Miasto Gdańsk oraz większość dawnych Prus Wschodnich – bez okręgu Królewieckiego, który przypadł w udziale ZSRS.
Ostry spór polityczny wywołała sprawa przebiegu granicy polsko‑czechosłowackiej, a zwłaszcza przynależności Zaolzia i Kotliny Kłodzkiej – obie strony w rejony sporne demonstracyjnie skierowały oddziały wojskowe. Konflikt został zażegnany za pośrednictwem Moskwy, która rozstrzygnęła, że Kotlina Kłodzka przypadła Polsce, a Zaolzie pozostało przy Czechosłowacji. Jednak umowę o ostatecznym wytyczeniu granicy podpisano dopiero w 1958 r.
Wyzwolenie Polski i budowa Państwa Ludowego 1944–1945. Teksty źródłowe do nauki historii w szkoleDekret o zarządzie Ziem OdzyskanychZiem Odzyskanych
[…]
Art. 1. Na okres przejściowy, dopóki tego wymagać będą potrzeby nadzwyczajne, tworzy się Ministerstwo Ziem Odzyskanych.
Art. 2. Ministerstwo Ziem Odzyskanych obejmuje swoją działalnością ziemie odzyskane na zachód i północ od granic państwa z roku 1939.
Do zakresu działania Ministerstwa Ziem Odzyskanych należy:
a) opracowywanie wytycznych polityki Państwa na Ziemiach Odzyskanych oraz planu ich zagospodarowania i czuwanie nad jego wykonaniem,
b) przeprowadzenie planowej akcji osiedleńczej,
c) zaopatrywanie ludności w przedmioty, służące do zaspokojenia jej potrzeb gospodarczych,
d) zarząd mieniem poniemieckim,
e) administracja Ziem Odzyskanych, przy czym do właściwości Ministra Ziem Odzyskanych należą wszystkie sprawy, które poza tym obszarem należą do właściwości Ministra Administracji Publicznej,
f) koordynowanie lub inicjowanie działalności innych ministrów i podległych im organów na Ziemiach Odzyskanych, z wyjątkiem spraw należących do zakresu działania Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Żeglugi i Handlu Zagranicznego.Źródło: Wyzwolenie Polski i budowa Państwa Ludowego 1944–1945. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, 1959, t. 61, s. 45.
Indeks dolny Przedstaw rolę Ministerstwa Ziem Odzyskanych. Indeks dolny koniecPrzedstaw rolę Ministerstwa Ziem Odzyskanych.
Ostatecznie w wyniku powojennych przekształceń terytorialnych obszar Polski liczył 311,73 tys. kmIndeks górny 22. Całe terytorium Polski uległo przesunięciu na zachód, całkowita linia graniczna uległa skróceniu o 35 proc. (z 5548 km w 1938 r. do 3556 km w 1946 r.). Zdecydowanemu wydłużeniu uległ dostęp do morza – przed wojną wynosił on 140 km, a po wojnie 581 km. Zwiększyła się także liczba dużych portów – Polsce przyznano Gdańsk i Szczecin. Poza granicami Polski pozostały dwa ważne ośrodki miejskie na wschodzie: Wilno i Lwów.
Ludność Polski po II wojnie światowej
W wyniku II wojny światowej, a następnie przesunięcia granic i migracji w Polsce doszło do silnych zmian demograficznych. Według obecnego stanu wiedzy w latach 1939–1945 zginęło ok. 6,03 mln obywateli polskich, co stanowi aż 22 proc. przedwojennej populacji. W tej liczbie mieszczą się straty ludności żydowskiej, które wyniosły ok. 2,7–2,9 mln.
Oceń następstwa strat poniesionych przez inteligencję dla społeczeństwa polskiego.
Wojna, przesunięcie granic oraz wielokierunkowa migracja ludności po zakończeniu działań wojennych radykalnie zmieniły strukturę narodowościową i religijną Polski. Następstwem przesunięcia granic były umowy o wymianie ludności z republikami sowieckimi: ukraińską, litewską i białoruską. Na ich podstawie prawie 1,5 mln ludzi przybyło ze wschodu do Polski, a ok. 480 tys. Ukraińców i 36 tys. Białorusinów wysiedlono na wschód.
Na przymusowe wysiedlanie ludności ukraińskiej wzmożoną akcją zbrojną zareagowała Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), która zahamowała akcję. Została ona wznowiona dopiero po skierowaniu na obszary objęte działalnością UPA trzech dywizji Wojska Polskiego i zakończona w lipcu 1946 r. Podczas walk z UPA 28 marca 1947 r. w zasadzce zginął gen. Karol Świerczewski.
Jego śmierć posłużyła za pretekst do przeprowadzenia tzw. akcji „Wisła”, która polegała na przesiedleniu pozostałych Ukraińców do województw północnych i zachodnich. Do lipca 1947 r. ekspatriowanoekspatriowano ok. 150 tys. Ukraińców. Nie pozwolono im na osiedlanie się w skupiskach i zabroniono odwiedzania rodzinnych stron. Władze tę decyzję uzasadniały koniecznością pozbawienia oddziałów UPA zaplecza społecznego.
Przypisy do ilustracji:
Indeks górny aa Ponadto w całym okresie repatriacjirepatriacji przybyło transportem kołowym 22 815 osób.
Indeks górny bb Według danych Ministerstwa Komunikacji do lipca 1945 r. powróciło 800 000 osób, przeważnie z robót przymusowych i obozów z Niemiec.
Indeks górny cc Od lipca do grudnia 1945 r.
Indeks górny dd W tym niewielka liczba osób nieuwzględniona w szczegółowym podziale na repatriantów i reemigrantów.
Indeks górny ee Od lutego do grudnia 1946 r. razem z akcją łączenia rodzin niemieckich.
W dniu 13 września 1945 r. zostało utworzone Ministerstwo Ziem Odzyskanych, które objął Władysław Gomułka. Nazwa nowego resortu miała świadczyć o tym, że przyłączone terytoria na zachodzie należały już wcześniej do Polski i jako takie nie zostały Niemcom odebrane, a jedynie słusznie odzyskane. Działalność nowego ministerstwa koncentrowała się na szybkim wysiedleniu ludności niemieckiej oraz sprawnym przeprowadzeniu akcji osadniczej. W sumie na Ziemie Odzyskane napłynęło ok. 4,7 mln nowych mieszkańców, z czego ok. 2,9 mln z centralnej i południowej Polski, 1,5 mln z ZSRS i po ok. 50 tys. z Francji i Niemiec. W ekspresowym tempie starano się również spolonizować niemieckie nazewnictwo.
Gospodarcze skutki II wojny światowej
Straty gospodarcze poniesione przez Polskę w wyniku II wojny światowej były ogromne i trudne do oszacowania. Składały się na nie skutki eksploatacji gospodarki polskiej przez niemieckiego okupanta oraz zniszczenia wojenne. Łączną wartość wszystkich surowców, gotowych produktów oraz urządzeń przejętych tylko w pierwszych miesiącach wojny szacuje się na kilka miliardów przedwojennych złotych. W wyniku wojny Polska doświadczyła największego po Niemczech uszczuplenia majątku narodowego, które wyniosło 38 proc. Dla porównania straty ZSRS wyniosły 33 proc., Norwegii 18,5 proc., a Francji 8 proc.
Ogromne straty poniósł przemysł, łącznie utracono 65 proc. zakładów, 35 proc. budynków przeznaczonych na produkcję i ok. 50 proc. parku maszynowego. Dewastacji uległ transport kolejowy, zniszczonych zostało 38 proc. linii kolejowych i 46 proc. mostów i wiaduktów, a liczba lokomotyw zmniejszyła się z ok. 5100 w 1939 r. do 1400 po wojnie. Sytuacja transportu drogowego była jeszcze gorsza: zniszczenia objęły ok. 50 proc. mostów drogowych, niemal całkowitej dewastacji uległy drogi.
Zwróć uwagę na przedstawioną na fotografii metodę niszczenia torów. Wyjaśnij, dlaczego wycofujące się wojska niemieckie niszczyły infrastrukturę kolejową ze szczególną zawziętością.
Dramatycznie przedstawiała się sytuacja w transporcie morskim. Urządzenia portowe w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie uległy niemal całkowitemu zniszczeniu, a flota handlowa straciła połowę jednostek.
W wyniku działań wojennych znacznej dewastacji uległa część miast. Najbardziej zniszczona była lewobrzeżna część Warszawy, którą po kapitulacji powstania warszawskiego Niemcy systematycznie burzyli. Ogromne straty poniosły miasta, w których Niemcy przez dłuższy czas stawiali opór Armii Czerwonej: Gdańsk, Poznań, Kołobrzeg, Wrocław i Szczecin. Zniszczeń uniknęły m.in. Kraków, Łódź i Górny Śląsk.
Oceń warunki, w jakich przyszło im żyć.
Ogromne straty poniosło rolnictwo. Na terenach, które należały do Polski przed wybuchem wojny, pogłowie koni spadło o 42,2 proc., bydła o 52,2 proc. i trzody chlewnej o 68,7 proc. Na Ziemiach Odzyskanych spadek pogłowia był jeszcze większy i we wszystkich gatunkach przekroczył 90 proc. Zniszczeniu uległa nie tylko część zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, ale w rejonach objętych działaniami wojennymi również pola uprawne. Na części pól nadal zalegały miny i niewypały – w 1946 r. odłogiem leżało 40 proc. gruntów ornych.
Słownik
(z łac. deportatio, od deportare – przenosić) zesłanie skazanego na karę pozbawienia wolności na przymusowy pobyt do odległej, trudno dostępnej miejscowości lub kolonii
(z łac. expatriare – opuszczać ojczyznę) wysiedlić, zmusić kogoś do opuszczenia ojczyzny
umowna nazwa linii zaproponowanej jako wschodnia granica Polski po I wojnie światowej przez Radę Ambasadorów; biegła od Karpat na zachód od Rawy Ruskiej, wzdłuż Bugu i dalej na północ, pozostawiając po stronie polskiej Białostocczyznę; nazwa pochodzi od nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Curzona
(United Nations Relief and Rehabilitation Administration – Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy) organizacja utworzona 9 listopada 1943 r. w Waszyngtonie w celu udzielenia pomocy obszarom wyzwolonym w Europie i Azji po zakończeniu II wojny światowej
(łac. repatriatio – powrót do ojczyzny) zorganizowana akcja przesiedlenia do kraju jego mieszkańców, którzy w wyniku działań wojennych lub zmian granic znaleźli się na terytorium innych państw
nazwa stosowana do zachodnich i północnych części Polski, położonych na zachód i północ od granic II Rzeczpospolitej, przyznana Polsce na mocy układu w Poczdamie
Słowa kluczowe
Ziemie Odzyskane, repatriacja, wysiedlenie, Polska po II wojnie światowej, komunizm w Polsce
Bibliografia
Czubiński A., Dzieje najnowsze Polski. Polska Ludowa (1944–1989), Poznań 1992.
Kaczmarek R., Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
Roszkowski W., Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.
Bergchauzen J., Zasiedlenie i zagospodarowanie ziem zachodnich 1945‑1948, „Mówią Wieki” 4/1974.
Bojarski A., Jaka Warszawa? Odbudowa stolicy przedmiotem krytyki opozycji, „Mówią Wieki” 12/2019.
Całka M., Exodus, Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski po II wojnie światowej, „Mówią Wieki” 2/1993.
Eser I., Trzeba pomyśleć o tym, jak wyrzucić te 2 mln Niemców. Polityka wobec Niemców w państwie polskim w latach 1945–1947, przeł Rafał Żytyniec, „Mówią Wieki” 7/2019.
Motyka G., Od Wołynia do akcji „Wisła”, „Mówią Wieki” 9/2008.
Perkowski P., Nie taki sam, ale ten sam. Odbudowa miasta, „Mówią Wieki” wydanie specjalne 3/2013, Gdańsk – miasto wielkiej historii.
Skalimowski A., Wschód‑Zachód. Odbudowa centrum Warszawy, „Mówią Wieki” 8/2010.