Geneza praw socjalnych

Prawa socjalne należą do praw człowieka drugiej generacjidruga generacja praw człowiekapraw człowieka drugiej generacji. Ich koncepcja upowszechniła się w XIX i XX wieku, na skutek powstania kapitalizmu oraz społecznych problemów, jakie ten system wytworzył. Szybki rozwój gospodarki opartej na przemyśle wiązał się z powstaniem ogromnych nierówności społecznych oraz pauperyzacją robotników. Prowadziło to dodatkowo do radykalizacji coraz większych grup ludności i upowszechnienia się nastrojów rewolucyjnych.

R2UL7WuIxFpHV1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, widoczne są na niej bruzdy i zmarszczki. Mężczyzna jest łysiejący, ma sumiaste wąsy. Ubrany jest w garnitur, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną apaszkę.

Aby zahamować to zjawisko, władze różnych państw zaczęły wcielać w życie pierwsze programy socjalne. Konserwatywny kanclerz Niemiec, Otto von Bismarck, w latach 1883–1889 wprowadził szerokie i gwarantowane przez państwo ubezpieczenia dla robotników – zdrowotne, wypadkowe, rentowe i emerytalne. Z inicjatywy liberalnego premiera Wielkiej Brytanii Herberta Asquitha w 1909 roku przyjęty został tzw. budżet ludowy, przewidujący znaczne wsparcie socjalne dla osób utrzymujących się z pracy, finansowane z opodatkowania ziemi oraz majątków najbogatszych mieszkańców kraju. Stopniowo kolejne państwa zaczęły otwierać system edukacji i opieki zdrowotnej dla osób pochodzących z biednych rodzin.

Powyższe działania były po części reakcją na pojawienie się w II połowie XIX wieku ruchów socjalistycznych. Za sprawą ich aktywności regulacje socjalne uzyskały szczególny wymiar. Zwolennicy takich rozwiązań coraz częściej mówili o nich nie tylko w kontekście polityki państwa, ale jako o niezbywalnych prawach człowieka. Utrzymywali, że liberalny katalog uprawnień – z prawem do życia i prawem do wolności – należy uzupełnić o nowe prawa, takie jak:

• prawo do pracy;

• prawo do wypoczynku;

• prawo do edukacji;

• prawo do ochrony zdrowia;

• prawo do mieszkania;

• prawo do zabezpieczenia socjalnego.

Prawa socjalne w dokumentach międzynarodowych

Idea socjalnych praw człowieka w XX wieku weszła na stałe do programów politycznych wielu partii, zwłaszcza lewicowych. Po II wojnie światowej ich realizacja przez władze publiczne stała się standardem we wszystkich krajach europejskich – zarówno w komunistycznych, jak i zachodnich welfare stateswelfare statewelfare states. Prawa te włączano do konstytucji państw; stały się one również przedmiotem regulacji międzynarodowych.

RIUayNtQSD8Fu

Zdjęcie przedstawia starszą, szczupłą kobietę w sukience. Kobieta trzyma w rękach dużą kartę z anglojęzycznym tekstem.

W art. 25 Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 roku czytamy:

Deklaracja ma charakter jedynie apelu, natomiast konkretyzację zawartych w niej praw socjalnych możemy odnaleźć w innym dokumencie powstałym z inicjatywy ONZ – Międzynarodowym pakcie praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 1966 roku. Jest on już prawnie wiążący dla państw, które go ratyfikowały (Polska zrobiła to w 1977 roku). Pakt ten nakłada na rządy zobowiązanie do podjęcia działań w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw uznanych w niniejszym Pakcie wszelkimi odpowiednimi sposobami, włączając to w szczególności podjęcie kroków ustawodawczych. Do wymienionych w tym dokumencie praw zaliczane są m.in. prawo do tworzenia związków zawodowych (w tym prawo do strajku), prawo do nauki, prawo do zabezpieczenia społecznego czy prawo do udziału w życiu kulturalnym.

Poza dokumentami międzynarodowymi o zasięgu globalnym, szeroki katalog państw socjalnych gwarantowany jest także przez konwencje zawarte z inicjatywy Rady Europy. Jest to przede wszystkim Europejska Karta Społeczna z 1961 roku, którą uzupełniają cztery inne dokumenty:

• Europejska konwencja o pomocy społecznej i medycznej (1953);

• Europejski kodeks zabezpieczenia społecznego (1964);

• Europejska konwencja o zabezpieczeniu społecznym (1972);

• Europejska konwencja o statusie prawnym pracowników migrujących (1977).

Dylematy polityki socjalnej

Rozbudowana aktywność socjalna państw często pomagała wielu grupom społecznym wyjść z biedy oraz urealniała równość szans. Sprawiło to, że korzystanie z praw człowieka i zdobyczy cywilizacji stało się udziałem ludzi w niewystępującej dotąd skali. Sprzyjało to stabilności społecznej i politycznej, a także służyło utrwaleniu ustroju demokratycznego. Trzy dekady powojenne w Europie Zachodniej to okres szybko rosnącego dobrobytu w warunkach bezpieczeństwa socjalnego i rozbudowanych usług publicznych (szkoły, szpitale, ubezpieczenia społeczne).

Polityka socjalna rządów wiąże się jednak również z pewnymi problemami. Wymaga przede wszystkim wysokich obciążeń podatkowych, a nadmierny fiskalizm państwa może negatywnie wpływać na jego rozwój ekonomiczny. W latach 70. XX wieku władze wielu krajów stanęły w obliczu dramatycznego wyboru: czy należy realizować – tak jak dotychczas – prawa socjalne w sytuacji, gdy może to obniżyć konkurencyjność całej gospodarki?

Ten dylemat jest szczególnie istotny w epoce globalizacjiglobalizacjaglobalizacji – w warunkach swobody przepływu kapitałuswoboda przepływu kapitałuswobody przepływu kapitału, bowiem światowe rynki finansowe uzyskały ogromny wpływ na politykę ekonomiczną rządów. W ostatnich 30 latach działające pod ich presją władze różnych państw były zmuszone do deregulacji gospodarek i ograniczenia świadczeń socjalnych dla swoich obywateli.

Dodatkowym czynnikiem, który przemawia przeciwko rozbudowanej polityce socjalnej, jest jej – występujący niekiedy – negatywny wpływ na zachowania ludzi. Zdarza się, że gwarantowane przez państwo bezpieczeństwo socjalne zniechęca odbiorców świadczeń do aktywności i podejmowania własnej inicjatywy, a sprzyja ich postawom roszczeniowym. W rezultacie niewłaściwie realizowana przez państwo polityka pomocy może utrwalać swoistą kulturę biedykultura biedykulturę biedy, z charakterystycznym dla niej biernym oczekiwaniem, że to państwo będzie rozwiązywało wszystkie problemy.

Realizacja przez państwo praw socjalnych napotyka na jeszcze inną przeszkodę. Taka polityka zawsze bowiem opiera się na zasadzie społecznego solidaryzmu – wsparcie socjalne jest w istocie redystrybucją dochodówredystrybucja dochodówredystrybucją dochodów w ramach społeczeństwa. Jednak ostatnie dziesięciolecia to okres głębokich zmian kulturowych i demograficznych w bogatych państwach europejskich. Społeczeństwa stają się coraz bardziej zindywidualizowane oraz – w wyniku migracji – wielokulturowe. Stwarza to co prawda szansę na rozwój tolerancji i wolności, jednak oznacza również postępujący zanik poczucia przynależności do jednej wspólnoty. W takich warunkach coraz trudniej jest przekonać wyborców do akceptacji polityki socjalnej, która wymaga od państwa redystrybucji dochodu.

Słownik