Demokracja jest najgorszym z możliwych ustrojów, gdyż są to rządy hien nad osłami.
(Arystoteles)

Demokracja uśrednia.
(Alexis de Tocqueville)

Stwierdzono, że demokracja jest najgorszą formą rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu.
(Winston Churchill)

Alexis de Tocqueville i problemy z demokracją

RaEgXIOBnQfb41

Obraz przedstawia młodego mężczyznę. Mężczyzna ma pociągłą twarz, bujne, falujące, ciemne włosy. Jego brwi są wyraziste, a oczy ciemne. Mężczyzna ma brodę. Ubrany jest w czarny surdut z wystającym białym kołnierzem. Stoi wspierając się o bogato zdobione krzesło. Za mężczyzną znajduje się ściana ze sztukaterią.

Demokracja, już na początku zaistnienia w swej nowożytnej formie w Stanach Zjednoczonych Ameryki, doczekała się uważnego i przenikliwego obserwatora w osobie Alexisa de Tocqueville’a (1805−1859 r.) – francuskiego myśliciela i polityka, jednego z klasyków liberalizmu. W 1831 r. jako urzędnik francuskiej administracji Tocqueville został wysłany do Stanów Zjednoczonych w celu zapoznania się z tamtejszym systemem penitencjarnym. Roczny pobyt w Stanach zaowocował słynnym dziełem O demokracji w Ameryce (pierwszy tom pochodzi 1835 r., drugi z 1840 r.). Dzieło to przez ponad sto lat pozostawało niedocenione, umieszczano je na półkach z literaturą podróżniczą. Dopiero w połowie XX w. dostrzeżono w Tocqueville’u przenikliwego myśliciela politycznego. Po Wiośnie Ludów Tocqueville przez krótki okres pełnił obowiązki ministra spraw zagranicznych Francji. W 1856 r. opublikował pierwszy tom kolejnego swego ważnego dzieła Dawny ustrój i rewolucja. W ukończeniu drugiego tomu przeszkodziła mu śmierć.

Z przytoczonej na początku sentencji możemy wywnioskować, że Tocqueville nie darzył demokracji sympatią. Pochodził z rodziny arystokratycznej ciężko doświadczonej przez Rewolucję Francuską i z dużym sentymentem wspominał dawne czasy. Analiza historii ludzkości doprowadziła go jednak do wniosku, że dzieje to stopniowy postęp na drodze ku demokracji i że demokracja wraz ze wszystkimi jej wadami, jest nieuchronna. W odróżnieniu jednak od pesymistów i katastrofistów starał się znaleźć sposoby złagodzenia, przezwyciężenia negatywnych stron demokracji.

Stałym i nieuchronnym niebezpieczeństwem, jakie zdaniem Tocqueville’a niesie ze sobą demokracja, jest tryumf przeciętności, upadek kultury. Przeciwdziałać temu może jedynie heroizmheroizmheroizm jednostek. Jednostki te muszą mieć jednak możliwość przeciwstawienia się tyraniityraniatyranii większości, która w imię równościrównośćrówności narzuca mniejszości swą wolę. Problem tyranii większości wiąże się u Tocqueville’a z zasadniczą sprzecznością demokracji: nieusuwalnym konfliktem między wartością wolności a wartością równości. Tocqueville jako pierwszy wykazał, że te dwie fundamentalne dla demokracji wartości są ze sobą nie do pogodzenia: w społeczeństwie może panować albo całkowita wolność, albo całkowita równość. Aby się móc skutecznie przeciwstawić tyranii większości, musi być zagwarantowana wolność słowa i istnieć niezależna prasa. Przed tyranią większości ma ponadto chronić prawo, które wszędzie tam, gdzie to możliwe, powinno zabezpieczać wolność jednostki.

Inną ważną kwestią omawianą przez Tocqueville’a jest zależność ustrojuustrójustroju demokratycznego od opinii publicznej. Zdaniem Tocqueville’a, nie można demokracji narzucić siłą. Musi mieć ona oparcie w przekonaniach społeczeństwa. Ponadto Tocqueville twierdzi, że sukces demokracji w Ameryce w XIX w. ma swe korzenie częściowo w religii, tj. we wspólnej wierze w pewien uniwersalny ład moralny. Demokracja to zatem nie tylko ustrój, lecz także pewien sposób myślenia, określona hierarchia wartości, a nawet wiara. Jak pisze Tocqueville:

R1J0N5dTYL4rP1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową książki w języku angielskim. Jest ona zatytułowana Democracy in America. Rok wydania to 1838.

Demokracja to forma ustroju, w którym władzę, bezpośrednio bądź pośrednio, sprawuje lud. Natomiast liberalizm jest doktryną stawiającą wolność jednostki na pierwszym miejscu. Już Platon zauważył, że z definicji demokracji nie wynika, że musi ona gwarantować jednostkom wolność — wręcz przeciwnie, może prowadzić do tyranii (nawet jeżeli jest to tyrania większości). Demokracja może być więc nieliberalna. Filozofowie oświeceniowi sądzili, że ustrojem, który wcieli w życie ideały liberalne, jest monarchia oświecona. Dopiero w XIX w. zaczęto ściślej łączyć demokrację z liberalizmem, postrzegając ustrój demokratyczny jako konieczny (jakkolwiek nie jedyny) warunek realizacji postulatów liberalnych — możliwość uczestnictwa w życiu politycznym wszystkich obywateli stanowi najlepszą gwarancję zabezpieczenia ich wolności. To jednak nie wystarcza — trzeba, aby większość obywateli uznała wolność jako wartość nadrzędną. Uznanie takie nie jest jednak czymś oczywistym. Jak pisze Erich Fromm w Ucieczce od wolności: współcześnie ludzie chętnie wyrzekają się wolności w imię na przykład bezpieczeństwa czy dobrobytu. Da się więc powiedzieć, że demokracja może być wprawdzie nieliberalna, ale liberalizm nie może być niedemokratyczny.

Słownik