Środowiska tworzące kulturę średniowieczną

Klasztory

R1RAo2kHDcAbB1

Ilustracja przedstawia średniowieczne skryptorium. Mężczyzna trzyma w rękach typowe narzędzia pracy średniowiecznych kopistów: pióro i nożyk do wyskrobywania. Obok na pulpicie stoi mały kałamarz z atramentem.

We wschodniej części cesarstwa już w starożytności powstały liczne zgromadzenia mnichów. Na zachodzie Europy istniały dwa wielkie ogniska monastycyzmu (życia mniszego). Pierwszym z nich była Irlandia, w V w. schrystianizowana przez św. Patryka. Apostoł Irlandczyków i jego uczniowie powoływali do życia wspólnoty zakonne, które wyraźnie zaczęły dominować w życiu religijnym Zielonej Wyspy. W VI i VII w. mnisi z Irlandii podejmowali wyprawy misyjne do Brytanii i na kontynent, gdzie także zakładali klasztory. Drugim ośrodkiem monastycyzmu łacińskiego była Italia. W 529 r. św. Benedykt z Nursji założył klasztor na Monte Cassino i opracował regułę dla swoich mnichów zwanych od imienia założyciela benedyktynamibenedyktynibenedyktynami. Ustalała ona zakres władzy opata nad podlegającą mu wspólnotą klasztorną. Mnisi musieli razem odmawiać określoną liczbę modlitw (przede wszystkim psalmów) oraz pracować fizycznie lub umysłowo. W zamyśle św. Benedykta pobyt w klasztorze powinien przygotowywać do samotnej służby Bogu, w praktyce jednak tylko nieliczni wybierali los pustelników.

Reguła św. Benedykta zyskała znaczną popularność jako zbiór zasad określających funkcjonowanie klasztoru. W pierwszej połowie IX w., za panowania cesarza Ludwika Pobożnego, syna Karola Wielkiego, do jej przyjęcia zostały zmuszone wszystkie zgromadzenia mnisze na terenie cesarstwa, które żyły dotąd wedle innych praw, np. te założone przez Irlandczyków. Dzięki darowiznom władców i możnych klasztory stały się bogate. Reguła zabraniała mnichom posiadania indywidualnego majątku, dobra klasztoru należały więc do całej wspólnoty. Dawało to znaczne możliwości działania na polu kultury.

Klasztory stały się ośrodkami życia duchowego dzięki prowadzeniu szkół i skryptoriów (z łac. scribere – rysować, pisać; stąd scriba – pisarz), w których kopiści przepisywali książki, a malarze miniaturzyści je iluminowali, czyli ozdabiali barwnymi inicjałami oraz miniaturami. Ogromne znaczenie dla rozwoju architektury, malarstwa i rzeźby miały inicjatywy budowlane benedyktynów. Zakonnicy, chociaż ślubowali ubóstwo, akceptowali wyszukane formy architektoniczne i wysmakowany wystrój rzeźbiarski. W XI w. kościół klasztorny w Cluny, niewątpliwie najważniejszym opactwie benedyktyńskim, był jednym z największych i najpiękniejszych na całym Zachodzie (ocalało zeń jedynie skrzydło transeptu, czyli poprzecznej nawy).

Rt8Hp3GxXFKQh

Ilustracja przedstawia klasztor na Monte Cassino. Jest to biały wielki budynek na szczycie wzgórza. Posiada ozdobne kopuły. Widoczne są cztery piętra pomieszczeń. Na zboczu rosną drzewa iglaste, na dole zdjęcia widoczne są krzewy z różowymi kwiatami.

RzRYy0cRZX77n1

Ilustracja przedstawia portret duchownego. Ubrany on jest w szatę zakonną z kapturem.

Zamiłowanie do sztuk pięknych stało się jedną z przyczyn rozłamu w zakonie benedyktynów u schyłku XI wieku. W 1098 r. św. Robert z Molesmes założył w Cîteaux (łac. Cistercium) wspólnotę, która zamierzała bardziej rygorystycznie traktować regułę św. Benedykta. Tak powstał zakon cystersów. Członków nowego zgromadzenia cechowała znacznie większa surowość. Mnisi sami pracowali na swoje utrzymanie, przy okazji wymyślając i rozpowszechniając wiele nowych metod uprawy roli i technik w zakresie produkcji rzemieślniczej. Sztuka i architektura cysterska były znacznie skromniejsze od benedyktyńskich. W XII w. zakon zasłynął z powodu aktywnej działalności św. Bernarda z Clairvaux, opata jednego z najważniejszych klasztorów cysterskich. Dzięki swemu dużemu autorytetowi namówił on władców Niemiec i Francji do udziału w II krucjacie. Ogromna rola, jaką św. Bernard odgrywał w Kościele katolickim, niewątpliwie przyczyniła się do rozprzestrzenienia się cystersów po całej łacińskiej Europie. Zakon działał jako organizacja scentralizowana, zarządzana przez kapitułę generalnąkapituła generalnakapitułę generalną co roku zbierającą się w Cîteaux. Model organizacyjny, który wypracowali cystersi, został przez św. Bernarda zastosowany w regule napisanej dla templariuszy. Oprócz zakonów reguły św. Benedykta w łacińskiej części Europy funkcjonowały domy zakonne kanoników regularnychkanonicy regularnikanoników regularnych, rządzące się regułą św. Augustyna. Niemal równocześnie z cystersami, bo w 1120 r., powstał zupełnie nowy zakon, powołany do życia przez św. Norberta z Xanten, arcybiskupa Magdeburga. Norbertanie, zwani też premonstratensami, posługiwali się surowszą wersją zasad opracowanych przez św. Augustyna.

Uniwersytety

RC1YWTqmYAKly1

Ilustracja przedstawia płaskorzeźbę na której widnieją studenci za ławą, słuchający wykładów uczonych.

Odrodzenie się miast zachodniej i południowej Europy miało – oprócz gospodarczego i politycznego – także wymiar kulturowy: renesans XII‑wieczny to zjawisko w znacznym stopniu miejskie. W Italii intensywnie studiowano prawo rzymskie, widząc w nim inspirujący wzór dla średniowiecznych rozwiązań prawnych. W 1154 r. cesarz Fryderyk Barbarossa, który pragnął posiadać takie prawa jak starożytni cesarze rzymscy i w związku z tym popierał badania nad prawodawstwem antycznym, nadał szkole w Bolonii przywilej gwarantujący autonomięautonomiaautonomię.

Najważniejszym ośrodkiem łacińskiej myśli teologicznej był Paryż, gdzie już na początku XII w. działało kilka szkół ukierunkowanych na tę gałąź wiedzy. Właśnie tam Piotr Abelard prowadził zażarte dyskusje z teologami starszego pokolenia. W ciągu XII w. w Paryżu powstała potężna szkoła, która w następnym stuleciu zyskała nazwę Sorbony. Jej profesorami byli najwybitniejsi średniowieczni teologowie, wśród nich św. Tomasz z Akwinu.

Pierwszy uniwersytet na ziemiach polskich został ufundowany w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego w Krakowie. Początkowo nie miał papieskiego pozwolenia na wykładanie teologii, kształcił więc przede wszystkim prawników. Szybko jednak zaprzestał działalności. Odnowiono go w 1400 r. staraniem królowej Jadwigi i dzięki jej finansowemu wsparciu. Akademia Krakowska zyskała wtedy wydział teologiczny. Tak ukształtowała się idea uniwersytetu – szkoły obdarzonej autonomią, w której kadra profesorska łączyła nauczanie z badaniami naukowymi. Studentami byli ludzie dysponujący już elementarną wiedzą, przygotowani do zgłębiania poszczególnych jej dziedzin na wyższym poziomie.

Ważną cechą uniwersytetów stało się otwarcie na intelektualne wpływy z zewnątrz, czego przykładem jest popularność nauk Arystotelesa czy filozofów arabskich. Również ze świata islamu przywędrowała wiedza w zakresie medycyny, w której specjalizowały się uniwersytety w Montpellier (w południowej Francji) i Salerno (na Sycylii). Jeszcze w średniowieczu wykształcił się system tytułów uniwersyteckich (magistra i doktora) nadawanych absolwentom.

Indeks dolny Polecenie
Od szkół katedralnych i przyklasztornych do średniowiecznych uniwersytetów. Omów, w jaki sposób kształtowały się uniwersytety. Indeks dolny koniec_{Polecenie
Od szkół katedralnych i przyklasztornych do średniowiecznych uniwersytetów. Omów, w jaki sposób kształtowały się uniwersytety.}

Słownik

Słowa kluczowe

klasztor, skryptorium, zakon cystersów, uniwersytet, filozofia średniowieczna, dziedzictwo antyku, kultura średniowieczna

Bibliografia

Historia powszechna XIV–XV w. Wybór tekstów źródłowych, oprac. M. Małowist, Warszawa 1954.

Europa w średniowieczu. Wybór źródeł do historii powszechnej średniowiecza, oprac. G.P. Bąbiak, J. Kaliszuk, red. E. Potkowski, Pułtusk 1996.

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 9, Kultura średniowieczna (do schyłku XV wieku), oprac. L. Matusik, Warszawa 1960.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.