Czym są przysłowia?

Refleksja nad naturą, historią i funkcjami przysłówprzysłowieprzysłów od zawsze cieszyła się sporym zainteresowaniem. Dziedziny badające przysłowia to paremiologiaparemiologiaparemiologia i frazeologiafrazeologiafrazeologia. Ludowe porzekadła, chwytliwe dzięki metrum i rymom oraz przekazujące jakąś mądrość lub powszechny fakt, trwają od wieków w niezmiennej postaci i są żywą skamieliną niektórych zanikłych form językowych.

Przysłowie stanowi całostkę semantyczną, którą należy interpretować holistycznie (całościowo), nie zaś dodając znaczenia poszczególnych segmentów, np.: baba z wozu, koniom lżej; jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz; gdyby kózka nie skakała, to by nóżki nie złamała itp.

Typy archaizmów

Polskie przysłowia przechowują w sobie dawne wyrazy, ich znaczenia, formy odmiany, sposoby budowy czy wymowy. Takie elementy nazywa się archaizmamiarchaizmarchaizmami. Na podstawie obszaru języka, do jakiego należy dany archaizm, wyróżnia się kilka ich typów.

Najczęściej występują w przysłowiach archaizmy fleksyjne, leksykalne i semantyczne.

Archaizmy fleksyjne

• Chleb i woda, nie ma głoda.

Utrzymanie się pierwotnej końcówki dopełniacza -a w tym przysłowiu było możliwe dzięki wiążącej sile rymu. Jak wiemy, dziś forma dopełniacza od wyrazu głód to głodu.

Często błędnie przytaczane przysłowie:

• Mądrej głowie dość dwie słowie

zawiera w sobie dawną formę liczby podwójnej od wyrazu słowo. Liczba podwójna była dziedzictwem prasłowiańskim i w miarę rozwoju polszczyzny z wolna zanikała. Dziś już mamy jej ślady tylko w niektórych formach i wyrażeniach. Słowie przypomina znany nam miejscownik, dlatego wielu użytkowników języka polskiego zastępuje liczebnik dwie przyimkiem po, z czego powstaje twór Mądrej głowie dość po słowie.

Liczba podwójna występuje również w mniej znanym powiedzeniu

• Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście

tutaj forma niewieście również oznacza liczbę podwójną od rzeczownika niewiasta. Co łatwe do zauważenia, gdyby chcieć zastąpić archaizm formą współczesną, otrzymalibyśmy przysłowie pozbawione rymu: Trzy gęsi, dwie niewiasty uczyniły jarmark w mieście, a przez to trudniejsze do zapamiętania i powielania w języku.

Archaizmy leksykalne

• Dobry żart tynfa wart

W tym przysłowiu spotykamy nieobecny we współczesnej żywej polszczyźnie wyraz tynftynftynf.

Z kolei w powiedzeniu

• Strachy na Lachy!

mamy do czynienia z jednej strony z archaizmem fleksyjnym (stara, niemęskoosobowa forma biernika; współcześnie powiedzielibyśmy: Strachy na Lachów), z drugiej – z leksykalnym, ponieważ słowo Lach, dziś już nieużywane, oznaczało Polaka.

Archaizmy semantyczne (znaczeniowe)

• Kogo nie boli, temu powoli

To przysłowie może być dla dzisiejszego użytkownika nie do końca jasne, a to dlatego, że przysłówek powoli w dawnej polszczyźnie znaczył „według woli, zgodnie z wolą” (por. po woli). To znaczenie uległo zmianie i dziś powoli jest antonimem przysłówka szybko.

W wyrażeniu

• Na dwoje babka wróżyła

słowo babka pierwotnie oznaczało wiejską znachorkę. Nie należy więc kojarzyć go z używanym dziś wyrazem babka. Podobnie trącić myszką nie ma żadnego związku z gryzoniem, ani tym bardziej z urządzeniem komputerowym: myszką określało się kiedyś zapach starego wina.

Słownik