Przeczytaj
Imperatywy
Z podobnym problemem, z jakim spotkaliśmy się w przypadku interrogatywówinterrogatywów, mamy do czynienia w przypadku imperatywówimperatywów, tj. wypowiedzi nakazujących. Z jednej strony wiele nakazów to tylko skrócona wersja stwierdzenia, a więc wypowiedzi prawdziwej lub fałszywej. Z drugiej jednak strony wiele stwierdzeń to w gruncie rzeczy zawoalowane imperatywy. Możemy więc i tutaj przedstawić analogiczny do poprzedniego wykres:
I tak z jednej strony biblijne „nie zabijaj” posiada klasyczną formę imperatywu, jednak wiemy przecież, że, przynajmniej w kontekście biblijnym, jest to wypowiedź w skróconej wersji wyrażająca stwierdzenie „zabijanie jest złe”. W potocznej komunikacji bywa często odwrotnie, kiedy rodzic komunikuje dziecku: „nie powinieneś przeklinać”, to w istocie w grzeczny sposób wyraża imperatyw „nie przeklinaj”. Podobnie, kiedy nauczyciel ogłasza: „nie powinno się spóźniać na lekcję”, to nie poddaje w ten sposób tezy pod dyskusję, ale wyraża imperatyw: „nie wolno spóźniać się na lekcję”.
Rozstrzygnięcie, czy mamy do czynienia z imperatywem, czy stwierdzeniem, w bardzo dużym stopniu zależy od kontekstu lub intencji mówiącego. Oto bowiem ten sam rodzic, kiedy jego pociecha nieco podrośnie, zapoznawszy się przy tym z aktualnymi poradnikami psychologicznymi, formułuje to samo zdanie, tj. „nie powinieneś przeklinać”, ale tym razem ma intencję zaproszenia syna do dyskusji o charakterze etycznym, gdzie wyjściowa teza brzmi: „przeklinanie jest złe”. W odpowiedzi na to, zrozumiawszy właściwie intencje rodzica, syn powinien poprosić o jakieś uzasadnienie tego poglądu.
Zatem podobnie jak pod pozorem pytania może skrywać się stwierdzenie (i na odwrót), tak pod pozorem imperatywu może skrywać się stwierdzenie (i na odwrót). Także w przypadku imperatywu, przed przyjęciem wypowiedzi należy się upewnić, czy mamy do czynienia ze stwierdzeniem, czy nie.
Problem imperatywów i wypowiedzi wartościujących stanowi punkt sporny wśród filozofów. Wielu z nich uważa, że różnica, na którą tu wskazujemy, jest pozorna, albowiem wszystkie wypowiedzi wartościujące to w istocie imperatywy. Ich zdaniem przedstawiony tu przez nas wykres winien się prezentować następująco:
Stwierdzenia wartościujące to wszystkie, które wskazują nie na fakty, lecz wartości, i najczęściej są to wartości natury moralnej, oceniające coś jako złe lub dobre. Zdaniem dużej części filozofów analitycznych jedynie zdania o faktach mogą być określane mianem stwierdzeń. Na takim stanowisku stał na przykład Rudolf Carnap, który głosił:
Filozofia i składnia logicznaReguła „nie zabijaj” ma postać gramatyczną zdania rozkazującego, nie jest więc traktowana jako stwierdzenie. Lecz sąd wartościujący „Zabijanie jest złem”, choć tak jak owa reguła jest tylko wyrazem określonego dezyderatu, ma postać gramatyczną zdania oznajmiającego. Większość filozofów, zwiedziona owym kształtem gramatycznym, utrzymuje, iż zdanie wartościujące jest zdaniem asertywnym, a zatem musi być prawdziwe lub fałszywe. Filozofowie podają tedy racje dla własnych twierdzeń wartościujących i usiłują podważyć twierdzenia swych oponentów. Faktycznie jednak wypowiedź wartościująca jest tylko nakazem podanym w zwodniczej szacie gramatycznej. Może ona wywierać wpływ na ludzkie czyny w sposób odpowiadający lub nieodpowiadający naszym pragnieniom, nie jest wszakże prawdziwa ani fałszywa. Nie stwierdza niczego i nie daje się dowieść ani obalić.
Źródło: Rudolf Carnap, Filozofia i składnia logiczna, tłum. A. Zabłudowski, dostępny w internecie: http://sady.up.krakow.pl/filnauk.carnap.filskllog.htm#I.04.
Idąc tropem zaproponowanym tu przez filozofa należałoby wykluczyć z grona stwierdzeń wszystkie zdania oznajmujące nie odnoszące się do faktów, tj. nie stwierdzające czegoś, co się da empirycznie w świecie stwierdzić. Oznaczałoby to, że logika nie mogłaby się zajmować większością prowadzonych między ludźmi debat, które przecież dotyczą tego, co słuszne i niesłuszne, dobre i złe. W niniejszym kursie stoimy na stanowisku, że stwierdzenia oceniające są ważną częścią ludzkiej komunikacji i istnieją dobre sposoby ich uzasadniania oraz debatowania o nich. Jak i w jaki sposób, o ty będziemy traktować w kolejnych lekcjach.
Zdanie w sensie gramatycznym | |||||||
Zdanie oznajmujące | Interrogatyw | Imperatyw | Zdanie wykrzyknikowe | ||||
Stwierdzenie | Pseudo-stwierdzenie | Interrogatyw właściwy | Pseudo-interrogatyw | Imperatyw właściwy | Pseudo-imperatyw | ||
Do każdej z podanych tu podkategorii podaj po dwa własne przykłady zdań. Która podkategoria sprawiła ci najwięcej kłopotu? Jak myślisz, dlaczego?
Słownik
(łac. imperativus – rozkazujący) inaczej zdanie rozkazujące albo nakazujące, czyli takie, które ma intencję przekazania jego adresatowi polecenia wykonania jakiejś czynności lub powściągnięcia się przed jej wykonaniem; za pomocą imperatywów formułujemy nakazy i zakazy
(łac. interrogātīvus, od łac. inter – między, rogare – pytać) inaczej zdanie pytające, czyli zdanie zawierające konkretne pytanie i zakończone znakiem zapytania
wypowiedź, która może być jednoznacznie uznana za prawdziwą albo fałszywą; równoważnik zdania również może być zdaniem w sensie logicznym