Odzyskanie suwerenności

Jednym ze skutków przemian ustrojowych w krajach dawnego bloku wschodniego, które miały miejsce na przełomie lat 80. i 90., było rozwiązanie Układu Warszawskiego. We wrześniu 1990 r., tuż przed zjednoczeniem Niemiec, sojusz opuściła Niemiecka Republika Demokratyczna. Polska w grudniu 1990 r. podjęła z ZSRS rozmowy o wycofaniu z jej terenów wojsk sowieckich, które były jednym z przejawów ograniczonej suwerenności kraju. Do opuszczenia sojuszu całkowicie zależnego od ZSRS zaczęły też dążyć inne „demoludy”. 25 lutego w Budapeszcie państwa członkowskie, m.in. Polska, Czechosłowacja i Rumunia, podpisały umowę o zakończeniu współpracy wojskowej w ramach Układu Warszawskiego, a 1 lipca 1991 r. w Pradze ostatecznie zlikwidowano sojusz. Rozpad ZSRS, który nastąpił 26 grudnia 1991 r., przypieczętował tę decyzję.

Po rozwiązaniu Układu Warszawskiego przyspieszyło wycofywanie wojsk ZSRS z terenów Polski, które rozpoczęło się w kwietniu 1990 roku. W latach 1989–1991 kraj opuściło 23 432 żołnierzy sowieckich oraz setki ton sprzętu wojskowego. W 1992 r. wycofano 31 407 żołnierzy, a rok później 4214 żołnierzy. 17 września 1993 r. gen. Leonid Kowaliow zameldował prezydentowi Lechowi Wałęsie zakończenie wycofywania wojsk sowieckich z terytorium Polski.

Wasz prezydent, nasz premier

R1UK7KFo1snh91

Zdjęcie przedstawia Tadeusza Mazowieckiego. Zostało ono wykonane na ulicy w tłumie ludzi. W tle są niskie zabudowania. Polityk ma na sobie czarny, wełniany płaszcz, białą koszulę z kołnierzem i krawat w kropki. Ma siwe włosy.

Podczas obrad przy Okrągłym StoleOkrągły StółOkrągłym Stole obie strony – opozycja i rządzący – zgodziły się na ustanowienie urzędu prezydenta PRLPolska Rzeczpospolita Ludowa (PRL)PRL. W lipcu 1989 r. Zgromadzenie NarodoweZgromadzenie NarodoweZgromadzenie Narodowe wybrało na ten urząd gen. Wojciecha Jaruzelskiego. We wrześniu powołano nowy rząd, na którego czele stanął działacz opozycyjny Tadeusz Mazowiecki. W skład gabinetu wchodziło jedenastu ministrów z opozycji solidarnościowej oraz czterech z PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza), czterech z ZSL (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe) i dwóch z SD (Stronnictwo Demokratyczne). Przedstawiciele PZPR utrzymali tzw. resorty siłowe – Ministerstwo Obrony Narodowej (MON) i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW). Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ) objął natomiast działacz solidarnościowy Krzysztof Skubiszewski, a gospodarkę miał zreformować Leszek Balcerowicz, ekonomista współpracujący z Solidarnością. W Polsce zaczęła się transformacja gospodarczatransformacja gospodarczatransformacja gospodarcza i ustrojowa.

R1UmR9ftL2Wef

Zdjęcie przedstawia akt prawny. Jest to powołanie Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko Prezesa Rady Ministrów. Dokument został odręcznie podpisany przez Marszałka Sejmu. Organem powołującym nowego premiera był Sejm Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Powołanie na urząd Premiera miało miejsce dwudziestego czwartego sierpnia tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego dziewiątego roku, w Warszawie. Treść dokumentu jest następująca: Obywatel Tadeusz Mazowiecki. Uprzejmie informuję, że Sejm Polskiej Rzeczpospolitej, na podstawie artykułu 37 ust. 1 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, uchwałą z dnia 24 sierpnia 1989 roku powołał Obywatela na stanowisko Prezesa Rady Ministrów. Podpisał Marszałek Sejmu.

Polityka grubej kreski

Premier Mazowiecki w exposéexposéexposé stwierdził, że jego rząd jest odpowiedzialny jedynie za swoje posunięcia, a nie za to, co zastał po rządach komunistycznych. Politykę nieprzyjmowania odpowiedzialności za przeszłość i zapobiegania rewanżyzmowi nazywa się polityką grubej kreski. Często opacznie rozumiane postępowanie premiera było powodem oskarżania go o próbę niedopuszczenia do rozliczenia komunistów.

Nowe państwo

1

R1Go1Jwr5VMKE

Zdjęcie przedstawia godło Polski. Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy.

RLY6F0KZgyOrn

Na zdjęciu jest kilka sygnatur cenzora jest podkreślonych czerwoną podwójną linią. Zdjęcie przedstawia zbliżenie na numery ISBN i dane wydawnicze.

29 grudnia 1989 r. sejm uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, przywracając historyczną nazwę państwa: Rzeczpospolita Polska oraz dawne godło: orła w koronie. Art. 1 znowelizowanej konstytucjinowelizacja konstytucjiznowelizowanej konstytucji głosił: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. Usunięto zapisy o przewodniej roli PZPR, ustroju socjalistycznym i sojuszu z ZSRS. Wprowadzone zostały także wolności obywatelskie, m.in. prawo do swobodnej działalności politycznej, kulturalnej i publicystycznej. Zniesiono cenzurę. Możliwe stały się także wyjazdy za granicę. Zezwolono na nieskrępowaną działalność gospodarczą.

Dziedzictwo PRL

Upadek systemu komunistycznego w Polsce dokonał się w sposób pokojowy. Przez kraj przeszła jedynie fala burzenia pomników i budowania nowych. Zmieniono także nazwy niektórych ulic, kojarzące się z poprzednim okresem. Zniesienie cenzury pozwoliło na rzetelne opisywanie historii najnowszej, publikację nieznanych dokumentów oraz edycję zakazanych do tej pory książek, wydanych na emigracji lub w drugim obiegu. Coraz głośniej domagano się pociągnięcia do odpowiedzialności sprawców zbrodni i nadużyć z okresu komunizmu, kasacji niesprawiedliwych wyroków sądowych oraz zadośćuczynienia za doznane krzywdy.

RiJUZQ5VZ4v0T1

Zdjęcie przedstawia pomnik polityka Feliksa Dzierżyńskiego. Na cokole znajduje się napis wykonany z metalowych liter. Postument pomnika Feliksa Dzierżyńskiego znajduje się na szerokim podeście w rodzaju sceny, do którego prowadziły stopnie. Na zdjęciu u stóp pomnika znajdują się kwiaty. Obok pomnika powiewają trzy duże czerwone flagi. Za pomnikiem znajdują się zabudowania.

Pozostałością po komunizmie było m.in. zapóźnienie cywilizacyjne i gospodarcze kraju. Upadek nierentownych fabryk i kopalń oraz państwowych gospodarstw rolnych, które nie mogły sobie poradzić w warunkach gospodarki rynkowej, spowodował wysokie bezrobocie oraz wiele patologicznych zjawisk społecznych. Dziedzictwo komunizmu stanowił bowiem także specyficzny sposób myślenia ludzi, którzy często zmuszeni do życia w kłamstwie, przez lata byli nagradzani za konformizm i posłuszeństwo wobec władzy. System, który panował w PRL, dawał ludziom pewne gwarancje bezpieczeństwa (m.in. stabilności zatrudnienia), ale w zamian odbierał wolność, nie wymagał ponadto samodzielności ani inicjatywy. Upadek komunizmu był początkiem wolności, lecz zarazem końcem tak pojmowanego bezpieczeństwa. Część społeczeństwa nie potrafiła dostosować się do nowych warunków i nie akceptowała zmian. Wielu ludzi nie rozumiało zależności między dobrem wspólnym a własnym interesem. Takiego człowieka – całkowicie uzależnionego od systemu, a przy tym zdemoralizowanego przez ogłupiającą propagandę i trudne warunki życia, prezentującego postawę roszczeniową – określa się terminem homo sovieticus.

Plan Balcerowiczaplan BalcerowiczaPlan Balcerowicza

Gospodarka, którą III Rzeczpospolita odziedziczyła po PRL, była w fatalnym stanie. Oprócz przestarzałych technologii, zdeformowanej struktury zatrudnienia (przez sztuczne tworzenie etatów i budowę niepotrzebnych zakładów) oraz zniszczonego środowiska naturalnego problemem było olbrzymie zadłużenie zagraniczne. Najważniejszymi zadaniami, przed którymi stanął nowy minister finansów Leszek Balcerowicz, były opanowanie hiperinflacjihiperinflacjahiperinflacji, stabilizacja finansów państwa i prywatyzacja gospodarki, czyli przekształcenie przedsiębiorstw państwowych w prywatne. Działania te miały na celu stworzenie wolnego rynku.

R1GoBrLsyHMit

Zdjęcie przedstawia polityka w średnim wieku. To Leszek Balcerowicz. Mężczyzna ma siwiejące, krótko ostrzyżone włosy, dość duże przylegające do głowy uszy, niewielkie niebieskie oczy i duży nos. Ma też silnie zarysowaną linię szczęki i duże usta. Ubrany jest w granatową marynarkę i niebieską koszulę z kołnierzem. Guzik pod szyją koszuli jest rozpięty. Trzyma mikrofon. Zdjęcie zostało wykonane na tle szarej ściany.

Zaraz po wprowadzeniu reformy rozpoczął się proces likwidacji nierentownych zakładów przemysłowych i państwowych gospodarstw rolnych. Konsekwencją tych działań był początkowo gwałtowny wzrost bezrobocia. Spadły dochody znacznej części społeczeństwa, co wywołało silne niepokoje społeczne. Pierwsze pozytywne skutki przemian zaczęły być widoczne dopiero kilka miesięcy po wprowadzeniu w życie planu Balcerowicza. W Polsce pojawiły się znane na całym świecie filie wielkich korporacji, a złoty w ciągu kilku lat stał się stabilną walutą. Puste do tej pory półki sklepowe zapełniły się towarami. Dzięki rozwojowi indywidualnej przedsiębiorczości w szybkim tempie postępowała prywatyzacja małych zakładów oraz sklepów. Bardziej zaradna część społeczeństwa polskiego w krótkim czasie opanowała reguły kapitalistycznego świata, czasami nie całkiem uczciwie wykorzystując liczne luki w prawie oraz to, że dla wielu współobywateli mechanizmy i pułapki wolnego rynku były wciąż nowością.

Ocena planu Balcerowicza

Dziś plan Balcerowicza jest krytykowany za radykalizm i koszty społeczne. Rządowi Tadeusza Mazowieckiego zarzuca się, że w wyniku błędnej polityki gospodarczej doprowadził do największej po II wojnie światowej recesji w polskiej gospodarce. Jednym z najbardziej znanych krytyków polskiego modelu transformacji i reform Balcerowicza był ekonomista prof. Tadeusz Kowalik, który zwrócił uwagę na niedopasowanie programu stabilizacyjnego i wywołane tym poważne skutki gospodarcze i społeczne, takie jak m.in. wysokie bezrobocie, nadmierny spadek PKBprodukt krajowy brutto (PKB)PKB, produkcji przemysłowej, a także zmniejszenie się dochodów realnych ludności. Społeczeństwo polskie do dziś ponosi społeczne koszty transformacji. Jak opisuje Mateusz Rolski z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach w swojej pracy poświęconej analizie i krytyce planu Balcerowicza:

Indeks górny Cytat za: Mateusz Rolski, Krytyka planu Balcerowicza w ujęciu Grzegorza Kołodki oraz Tadeusza Kowalika, s. 99, ue.katowice.pl [dostęp: 8.03.2022]. Indeks górny koniec^{Cytat za: Mateusz Rolski, Krytyka planu Balcerowicza w ujęciu Grzegorza Kołodki oraz Tadeusza Kowalika, s. 99, ue.katowice.pl [dostęp: 8.03.2022].}

R150vSqwZVBKA

Film opowiadający o III Rzeczpospolitej.

Film opowiadający o III Rzeczpospolitej.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmbEY4k31

Film opowiadający o III Rzeczpospolitej.

Słownik

Słowa kluczowe

III Rzeczpospolita, III RP, Leszek Balcerowicz, polityka grubej kreski, nowelizacja konstytucji, świat na przełomie tysiącleci, plan Balcerowicza, transformacja gospodarcza

Bibliografia

T. Torańska, My, Warszawa 1994.

A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2012, Kraków 2013.

Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.