Przeczytaj
Melchior Wańkowicz
Melchior Wańkowicz (1893‑1974) pracował jako dziennikarz między innymi w „Kurierze Warszawskim” i „Wiadomościach Literackich”, gdzie publikował reportażereportaże i cykle korespondencji z zagranicy. Do jego najbardziej znanych reportaży tego okresu należy utwór Na tropach Smętka (wyd. 1936), opisujący podróż po Prusach Wschodnich.
W trakcie II wojny światowej, pracując jako nieoficjalny kronikarz II Korpusu Polskiego, Wańkowicz przemierzył szlak od Iranu i Iraku przez Syrię, Liban, Egipt do Włoch, gdzie wziął udział w bitwie o Monte Cassino. Owocem tej pracy był monumentalny, trzytomowy reportaż Bitwa o Monte Cassino, pisany w Rzymie i Mediolanie w latach 1945–1946. Powojenna twórczość Wańkowicza była bardzo różnorodna i obejmowała zarówno reportaże z podróży (m.in. Tworzywo), wspomnienia i felietony, jak i eseje, np. dwutomowa Karafka La Fontaine’aLa Fontaine’a, będąca zbiorem uwag na temat pisarskiego warsztatu autora.
Pisarski warsztat Wańkowicza
Najlepsze teksty Wańkowicza nawiązują do gawędygawędy, dając wrażenie bliskości relacji. Autor snuje opowieść o rzeczywistości, której sam doświadcza. Próbkę tego stylu można znaleźć w szkicu Prosto od krowy (1965), w którym pisarz dzieli się z czytelnikami przemyśleniami na temat reportażu:
Prosto od krowy (o reportażu)Spójrzmy np. na Tworzywo, zawierające okres od 1900 do 1939. W tym okresie 39 lat są przeprowadzane życiorysy czterech głównych bohaterów, mnożonych przez czworakie pochodzenie: fornal, robotnik, mieszczanin, żołnierz, przez trzy dzielnice, przez trzy epoki, przez dwie części świata. Elementów więc jest 4X4X3X3X2 = 288. Jeślibym pisał reportaż klasyczny, musiałbym dać 288 życiorysów. Tymczasem w każdym życiorysie jest jakiś punkt szczytowy, a reszta — szara. A więc jeden z ludzkich prototypów Tworzywa miał w zaraniu wóz Drzymały i już potem nic. Inny nie reprezentował nic ciekawego, nim nie znalazł złota. Jeden uciekł w Polsce spod szubienicy, a potem w Kanadzie miał szare życie, ale natomiast jego syn, jako lotnik kanadyjski został zestrzelony nad powstańczą Warszawą. Jeśli się pisze o jednym z nich, trzeba uwzględnić te wszystkie szarości, tempo opowiadania jest zwolnione, reportaż nawet zyskuje na plastyce. Ale przecież w panoramie losu polskiego szeroko rzutowanej, nie idzie o typy indywidualne — idzie o typ środowiska i epoki. [...] No więc — powiedzą obrońcy powieści — czegóż się pchać na taką tematykę z reportażem, który przez swoje przeciążenie autentyzmem nie ma dostatecznych środków ekspresji? A mozaika? A składanie z autentycznych kamyczków? Z każdego życiorysu dla wieloplanowego w czasie i przestrzeni reportażu wycina się kulminacyjny punkt.
Źródło: Melchior Wańkowicz, Prosto od krowy (o reportażu), „Zeszyty Prasoznawcze” 1961, nr 1-2, s. 97.
Siódmy zmysł Pruszyńskiego
Do mistrzów, a dziś już też klasyków, reportażu XX‑lecia międzywojennego zalicza się również Ksawerego Pruszyńskiego (1907‑1950).
Talent Pruszyńskiego najpełniej ujawnił się w reportażach z lat 1935‑1936. W nocie do cyklu Podróż po Polsce, który ukazuje się w „Wiadomościach Literackich”, Pruszyński pisał:
Wśród szkła i plakatów79 Życie współczesnej Polski ulega zmianom i burzy się w wielu miejscach naraz, wybucha niespodziewanymi zjawiskami. Trudno te zmiany przewidzieć, trudno określić je ściśle – ale byłoby błędem ich nie śledzić.
Źródło: Ksawery Pruszyński, Wśród szkła i plakatów, „Wiadomości Literackie” 1936, nr 24 (656).
Tematami reportaży z podróży po Polsce były m.in. bezrobocie, mniejszości narodowe, antysemityzm. Z kolei w reportażach zebranych w tomie W czerwonej Hiszpanii Pruszyński opisał wojnę domową w Hiszpanii, dokąd udał się w 1936 roku jako korespondent „Wiadomości Literackich”.
Ksawery Pruszyński był nie tylko świetnym obserwatorem, doskonale wyczuwał nastroje polityczne, odczytywał pewne sygnały, trendy, stawiał diagnozy. W 1932 r., w debiutanckiej książce pt. Sarajewo 1914, Szanghaj 1932, Gdańsk 193? zaryzykował tezę, że być może o Gdańsk wybuchnie nowa wojna europejska. Narracja książki jest dynamiczna, pozwala poczuć atmosferę, emocje, a sam autor podkreśla swoją obecność w opisywanym zdarzeniu.
Arkady Fiedler
Twórczość prawdziwego mistrza podróżopisania Arkadego Fiedlera (1894‑1985) nawet dziś może imponować rozmachem i obszernością tematyczną. Fiedler w swoim 90‑letnim życiu udał się na 30 wypraw i wydał 32 książki w większości inspirowane podróżami.
Pierwszy reportaż ze swojej wyprawy – Przez wiry i porohy Dniestru – opublikował w 1926 roku, a dwa lata później wyruszył w wielką podróż do południowej Brazylii. Ekspedycja do Amazonii (1933) zaowocowała z kolei książką Ryby śpiewają w Ukajali. To ona przyniosła pisarzowi wielką popularność i uznanie czytelników. W 1936 roku wydał Kanadę pachnącą żywicą.
Jego utwory przybliżają czytelnikowi odległe kultury, a charakteryzują się m.in. szczegółowymi i niezwykle plastycznymi opisami przyrody.
Ryszard Kapuściński
Po II wojnie światowej reportaż cieszył się jeszcze większą popularnością. Wańkowicz, Fiedler i Pruszyński tworzyli nadal, ale do głosu doszło również pokolenie reporterów urodzonych w latach 30. XX wieku, m.in. Ryszard Kapuściński (1932‑2007).
Autor książek o Ameryce Łacińskiej, Związku Radzieckim i Afryce (np. wydanego w 1978 roku Cesarza) wielkim tematem swoich reportaży uczynił problemy Trzeciego Świata. Pytany o swój zawód, powtarzał, że jest tłumaczem kultur.
Krzysztof Kąkolewski
W tym samym czasie, co Kapuściński, tworzył Krzysztof Kąkolewski (1930‑2015), którego twórczość obejmuje nie tylko reportaże, ale i powieści. Charakterystyczną cechą jego tekstów jest kryminalna, detektywistyczna stylistyka. Jest autorem rozmowy z Melchiorem Wańkowiczem, pt. Wańkowicz krzepi. Był teoretykiem i wykładowcą reportażu.
Hanna Krall
Hanna Krall (ur. 1935) swoją twórczością dotyka tragedii wojny, losu Żydów, Polaków i Niemców w czasie II wojny światowej, ale pisze o pojedynczych osobach i ich osobistych historiach. Jej najbardziej znana książka Zdążyć przed Panem Bogiem (1977) jest zapisem rozmowy z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim w 1943 roku.
Młoda szkoła polskiego reportażu
W 1972 r. zadebiutowała Małgorzata Szejnert (ur. 1936), autorka reportaży historycznych, m.in. Śród żywych duchów, Wyspa Klucz, Czarny Ogród. Wychowankami jej szkoły są m.in. Wojciech Tochman, Mariusz Szczygieł, Magdalena Grochowska, Magdalena Grzebałkowska i inni.
Uznanym reporterem, którego ze względu na podejmowaną tematykę można uznać za kontynuatora dzieła Kapuścińskiego, jest Wojciech Jagielski, autor Modlitwy o deszcz i Wież z kamienia.
Wśród współczesnych autorów reportaży należy również wymienić Annę Bikont, autorkę reportażu My z Jedwabnego (2004), a także piszącą o mniejszościach narodowych i etnicznych Lidię Ostałowską oraz Artura Domosławskiego, autora Wykluczonych (2016), specjalizującego się w tematyce Ameryki Łacińskiej.
Słownik
gatunek prozy wywodzący się z tradycji ustnych opowieści; jej charakterystyczne cechy to otwarta kompozycja, wielowątkowość, powtórzenia, dygresje, liczne zwroty do słuchaczy
inaczej literatura faktu, określenie tych utworów literackich, które mówią o zdarzeniach autentycznych, relacjonowanych przez naocznego świadka, obserwatora, uczestnika bądź sprawcę lub odtwarzanych w relacji pośredniej na podstawie wiadomości źródłowych (dokumentów). Do literatury faktu zalicza się dzienniki, kroniki, pamiętniki, wywiady, reportaże, wspomnienia biografie i autobiografie
(fr. reportage) gatunek publicystyczno‑literacki obejmujący utwory będące sprawozdaniem z autentycznych wydarzeń z użyciem literackich środków wyrazu