Przeczytaj
Gajusz Juliusz Cezar. Nieudany eksperyment z dyktaturą
Obejmując jedynowładztwo w imperium rzymskim, Oktawian stanął przed nie lada dylematem: jaką formę powinno ono przybrać? Młody polityk doskonale pamiętał, co się stało z jego przybranym ojcem – słynnym Juliuszem Cezarem. W wyniku wojny domowej został on panem republiki, a podstawą sprawowanej przez niego władzy był urząd dyktatoradyktatora. Jednak fakt, że tytuł ten przyznano mu dożywotnio, podkreślał jedynie dziwaczność jego pozycji w tradycyjnych strukturach republikańskich. W związku z tym posądzano Cezara – raczej słusznie – o dążenie do uzyskania władzy królewskiej. Doprowadziło to do zawiązania spisku i udanego zamachu na jego życie w 44 r. p.n.e. Oktawian zdawał więc sobie sprawę z zagrożeń, jakie czyhały w Rzymie na kandydatów do korony. Postanowił więc wybrać inną drogę. „Zagrał” mianowicie w jednej z największych komedii, jakie znała ludzkość. W komedii, której fabułę streścić można w następujących słowach: on, Oktawian, nie jest kolejnym tyranem, a jedynie odnowicielem tradycji republikańskich i ich strażnikiem. Pod jego czujnym okiem Rzym wróci do czasów swojej świetności, a republika zalśni nowym blaskiem.
Narodziny pryncypatu
Przede wszystkim należało w miarę jasno określić miejsce Oktawiana w ustroju republiki. Nie mógł być on ani dyktatorem, ani tym bardziej królem, gdyż stałoby to w sprzeczności z hasłem odnowienia dawnego ustroju. Nie satysfakcjonował go również najwyższy urząd, jaki Rzym miał do zaoferowania, czyli konsulat, prawdopodobnie dlatego, że musiał być on dzielony z drugą osobą i wymagał przedłużania. Z tych względów w styczniu 27 r. p.n.e. Oktawian w starannie zaaranżowanej scenie zrzekł się swoich nadzwyczajnych uprawnień (sięgających jeszcze czasów wojny domowej z Markiem Antoniuszem, a dotyczących zarządu prowincji i dowództwa nad wojskiem). Senatorzy jednak nie tylko tej „dymisji” nie przyjęli, lecz zaczęli go błagać, aby dalej opiekował się republiką. Nadano mu przy tym zaszczytny tytuł Augustus („wywyższony”). Wszystko było doskonale wyreżyserowane, a Oktawian na prośby senatu skwapliwie przystał. Tak w swoich wspomnieniach Dokonania boskiego Augusta Oktawian August opisuje ten moment:
(…) Kiedy, za powszechną zgodą obywateli, osiągnąłem pełnię władzy i ugasiłem pożar wojen domowych, w czasie mego szóstego [28 r. p.n.e.] i siódmego konsulatu [27 r. p.n.e.] zrzekłem się moich legalnych uprawnień i przekazałem rzeczpospolitą wolnej decyzji senatu i ludu rzymskiego. Za tę zasługę senat nadał mi przydomek Augusta, drzwi mego domu przystrojono publicznie wawrzynem, nad moją bramą umieszczono wieniec za uratowanie życia obywatelom (…). Od tego czasu przewyższałem wszystkich autorytetem, nie mając większej władzy niż inni, którzy także w urzędzie byli równymi mi kolegami.
Indeks dolny Wawrzyn w starożytnym Rzymie był symbolem zwycięstwa. Dlaczego przystrojono nim drzwi domu Oktawiana Augusta? Dlaczego Oktawian August otrzymał wieniec za uratowanie życia obywatelom? Indeks dolny koniecWawrzyn w starożytnym Rzymie był symbolem zwycięstwa. Dlaczego przystrojono nim drzwi domu Oktawiana Augusta? Dlaczego Oktawian August otrzymał wieniec za uratowanie życia obywatelom?
Cytat za: Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999, s. 262–264.
Uzyskane tytuły zgrabnie omijały skojarzenia z władzą królewską, podkreślając jednak wyjątkowy status noszącej je osoby. Z kolei problem piastowania przez Augusta konkretnych urzędów rozwiązano przez nadanie mu uprawnień (imperium) konsulakonsula (naczelna władza nad wojskiem) oraz trybuna ludowego (nietykalność, prawo weta) bez konieczności sprawowania tychże magistratur. Stworzonemu w ten sposób systemowi sprawowania władzy nauka nowożytna nadała miano „pryncypatu” od dzierżonego przez Augusta tytułu „princeps senatus” (dosł. „pierwszy w senacie”)
Cesarstwo w działaniu. Jak funkcjonował nowy ustrój?
Równolegle do rosnącej pozycji princepsa malało znaczenie tradycyjnych struktur republikańskich. Wszelkie ważne dla państwa decyzje zapadały w kuluarach, a nie na forum czy w senacie. Stąd w czasach pryncypatu zanika znaczenie zgromadzeń ludowychzgromadzeń ludowych, których przebiegu władza nie byłaby w stanie kontrolować. Z czasem po prostu zaprzestano ich zwoływania.
Senat z kolei formalnie pozostał najważniejszą instytucją imperium. Jego członkowie nadal mieli możliwość robienia wspaniałych karier – otrzymywania namiestnictwa prowincji lub dowództwa legionów – a przynależność do stanu senatorskiego łączyła się z ogromnym prestiżem społecznym. Mimo to senat nie miał już faktycznej władzy. Ta w całości znajdowała się w ręku Oktawiana, który bezpośrednio kontrolował całokształt życia politycznego w Rzymie oraz wyznaczał granice wolności obywatelskich. W jaki sposób August zapewnił sobie tak wyjątkowy status? Decydująca była tu postawa wojska, które po spektakularnych zwycięstwach swego wodza – najpierw nad zabójcami Cezara, a następnie nad Antoniuszem – było mu bezwarunkowo wierne. Z tej przyczyny ustrój wczesnego Cesarstwa Rzymskiego można przyrównać do dyktatury wojskowej.
StraboGdy ojczyzna powierzyła mu zwierzchnią władzę i gdy stał się dożywotnim panem w wojnie i pokoju, August podzielił całą ziemię na dwie części, przyznając sobie jedną z nich, drugą zaś ludowi: sam wziął tę część, która wymagała kontrolowania przez wojsko (...) natomiast tę, którą, jako spacyfikowaną, można było łatwo rządzić bez oręża, dał ludowi [tj. senatowi]
Źródło: Strabo, [w:] Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008, s. 376–377.
Sukcesy w polityce wewnętrznej. W stronę integracji imperium
Mimo na wpół jawnego jedynowładztwa ludność imperium, jak się wydaje, w zdecydowanej większości popierała nową władzę.
RocznikiLecz skoro [Oktawian August, przyp. red.] żołnierzy przynęcił darami, lud rozdawnictwem zboża, a wszystkich słodyczą pokoju, powoli począł się wzbijać i zagarniać w swe ręce przywileje senatu, urzędników i praw. Nikt mu nie stawiał oporu, gdyż najbutniejsi padli w bojach albo wskutek proskrypcji, a z pozostałej szlachty im bardziej kto był gotowy do służalstwa, tym więcej wyróżniano go bogactwami i zaszczytami; wyniesieni więc przez zmianę stosunków woleli bezpieczną teraźniejszość niż niebezpieczną przeszłość.
Indeks dolny Czy uważasz, że możni, dobrze zrobili, godząc się na zagarnianie władzy przez Oktawiana? Jaka była alternatywa dla jego działań? Indeks dolny koniecCzy uważasz, że możni, dobrze zrobili, godząc się na zagarnianie władzy przez Oktawiana? Jaka była alternatywa dla jego działań?
Źródło: Tacyt, Roczniki. Cytat za: [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, tłum. S. Hammer, Warszawa 2004, s. 37–38.
Ludność prowincji zawdzięczała Augustowi znacznie więcej. Dlaczego? W czasach republiki prowincje były obiektem bezwzględnego wyzysku ze strony namiestników, którzy bogacili się ich kosztem, a następnie je opuszczali. Nastanie cesarstwa ukróciło te praktyki, gdyż w interesie scentralizowanej władzy leżało, aby poszczególne regiony pozostawały względnie zamożne i zdolne do regularnego uiszczania podatków. Z tej przyczyny działalność namiestników poddano skrupulatnej kontroli, a regulacji należności do państwowego skarbca służyły spisy ludności. Echem tych działań jest choćby początkowy fragment Ewangelii św. Łukasza, w którym autor stwierdza, że Jezus urodził się w czasie trwania spisu ludności rzymskiej prowincji Syrii przeprowadzonego właśnie na rozkaz Oktawiana Augusta.
Podboje Oktawiana Augusta
Oktawian August nie tylko poprawił sytuację wewnętrzną Rzymu, ale też znacznie rozszerzył jego granice, stając się jednym z najskuteczniejszych zdobywców w dziejach rzymskiego imperium. Podbił m.in. Hiszpanię, Germanię aż po Łabę, umocnił rzymskie panowanie w Galii, w krajach naddunajskich i alpejskich stworzył rzymskie prowincje Panonia, Mezja, Norikum, Recja.
W podbojach Oktawianowi z pewnością pomogła reforma wojska – stworzył on specjalny skarb wojskowy i zredukował liczbę legionów najpierw do 18, następnie do 25. Każdy legion posiadał ok. 4‑6 tys. żołnierz. W sumie rzymskie wojsko liczyło ok. 250 tys. żołnierzy, połowę z nich stanowili obywatele rzymscy (skupieni w legionach), resztę formacje posiłkowe, w których służyli mieszkańcy prowincji. Służba trwała długo, bo aż ok. 25 lat. Żołnierze kuszeni byli gospodarstwem na prowincji, które po skończeniu służby otrzymywali na własność. Wojska pilnowały granic ogromnego imperium, dlatego stacjonowały w obozach warownych, będących częścią limes, systemu umocnień graniznych. Dodatkowo Oktawian przekształcił gwardię pretoriańską (przyboczną straż ochraniającą dowódców) w stałą formację cesarską o prestiżowym charakterze. Liczyła ona ok. 16 tys. osób, a służba trwała ok. 16 lat.
Słownik
(łac. dictator), rzymski urząd nadzwyczajny przyznawany (najczęściej) wybitnym wodzom na sześć miesięcy w sytuacji zagrożenia państwa
(łac. consul), najwyższy urząd w republikańskim Rzymie sprawowany kolegialnie przez dwóch urzędników; do obowiązków konsula należało przede wszystkim dowodzenie wojskiem
(łac. proscriptio), w okresach wojen domowych ogłoszenie listy osób z przyczyn politycznych wyjętych spod ochrony prawa
urząd w antycznym Rzymie utworzony w 494 r. p.n.e. w celu ochrony interesów obywateli przed elitą rządzącą; do uprawnień trybuna należało: przewodniczenie obradom zgromadzenia ludowego, zwoływanie senatu, zgłaszanie projektów praw oraz prawo weta wobec inicjatyw senatu rzymskiego; w okresie pełnienia urzędu trybun był nietykalny, co oznaczało, że zaatakowanie go uznawano za świętokradztwo
konflikt zbrojny toczący się w latach 49–45 p.n.e. między Gajuszem Juliuszem Cezarem a Gnejuszem Pompejuszem mającym poparcie senatu rzymskiego; spór ten zakończył się całkowitym zwycięstwem tego pierwszego
w czasach republiki pełniły funkcje ustawodawcze, sądownicze i wyborcze; prawo do udziału w nich mieli wyłącznie obywatele rzymscy
Słowa kluczowe
cesarstwo, Oktawian August, princeps, pryncypat, starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
Beard M., SPQR. Historia starożytnego Rzymu, Poznań 2016.
Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‑Gniezno 2016.
Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.
Walter G., Cezar, Warszawa 1983.
Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.
Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, tom 3, Wrocław 2004.
Chomicki G., Sprawski S., Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
Plutarch, Żywoty Sławnych Mężów, Kraków 1977.
Swetoniusz Gajusz Trankwillus, Żywoty cezarów, Wrocław 1987.
Tacyt Publiusz Korneliusz, Dzieła, Warszawa 2004.