Przeczytaj
Więcej o państwie według Platona znajdziesz w poniższych lekcjach:
Platon – państwo idealnePlaton – państwo idealne
Filozofia polityczna PlatonaFilozofia polityczna Platona
Państwo idealne PlatonaPaństwo idealne Platona
Platon, PaństwoPlaton, Państwo
W poszukiwaniu idealnego państwa: Platon i ArystotelesW poszukiwaniu idealnego państwa: Platon i Arystoteles
Dzieło Platona
Dziełem PlatonaPlatona jest system wiedzy filozoficznej. Systemowość oznacza tutaj uporządkowanie wiedzy w pewną całość, w której autor podjął wszystkie najważniejsze problemy konstytuujące ówczesne filozofowanie. System taki ma na ogół jakiś wątek główny, który organizuje całość i wyznacza kierunki podstawowych rozstrzygnięć. Według niektórych interpretatorów wątkiem takim w platonizmie była kwestia społeczna, czyli pytania o naturę i kształt życia zbiorowego. Czy ta teza jest słuszna – to kwestia do dzisiaj sporna, z pewnością jednak sprawy społeczne były w platonizmie bardzo ważne i ściśle związane ze wszystkimi pozostałymi treściami systemu.
Dlaczego filozofia?
Jeżeli miało powstać państwo sprawiedliwe, to musiał je zbudować oraz nim zarządzać sprawiedliwy władca. Jeżeli władca miał być sprawiedliwy, to należało odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób człowiek w ogóle może stać się sprawiedliwy. Odpowiedź na to pytanie dał Platon właśnie w swojej filozofii.
Filozofii platońskiej właściwa była teza, że ludzkie poznanie może owocować ogólną i pewną wiedzą w zakresie rozumienia podstawowych cnót człowieka – umiarkowania, męstwa, mądrości i sprawiedliwości. Posiadanie wiedzy o cnotach jest z kolei warunkiem postępowania wedle nich. Człowiek sprawiedliwy to ten, który wie, czym jest sprawiedliwość, a zatem jest w stanie ją czynić, czyli między innymi rządzić państwem. Należyte sprawowanie władzy okazywało się możliwe jedynie w oparciu o pewną wiedzę, którą dysponują filozofowie, bowiem – jak to dobitnie artykułował Platon:
List VIIod nieszczęść nie wyzwoli się wcześniej ród ludzki, zanim albo ludzie należycie i prawdziwie miłujący mądrość nie przyjdą do władzy, albo ci, którzy rządzą w państwach (…) nie umiłują istotnie mądrości.
System filozoficzny a teoria społeczna
Przytoczona powyżej kwestia wiedzy, cnoty i władzy jest wielorako przedstawiana i uzasadniana w całym platońskim systemie filozoficznym, co wskazuje na istotne związki między teorią społeczną i pozostałymi częściami systemu wiedzy. Przykład: podstawowa dla teorii społecznej kwestia – możliwość posiadania przez rządzących wiedzy pewnej, znajduje uzasadnienie tak w metafizyce, jak i w epistemologii Platona. Związki między teorią społeczną i etyką są widoczne w tezie o jedności celu życia jednostki oraz celu państwa, związki między teorią społeczną i antropologią widać w budowaniu koncepcji ustrojów państwa przez analogię do rodzajów duszy człowieka. Rozpatrzymy bliżej dwa ostatnie problemy.
Cel i struktura państwa
Zdaniem założyciela AkademiiAkademii celem człowieka jest dobro i życie powinno być poświęcone osiąganiu dobra. Dobro pojmował Platon jako pierwszą zasadę, czyli nie sprowadzał go do jakichkolwiek empirycznych warunków życia. To raczej warunki życia powinny być tak organizowane, by człowiekowi nic nie przeszkadzało w dążeniu do dobra. Podobne zasady formułował Platon na rzecz państwa. Celem państwa, czyli celem życia zbiorowego, jest także transcendentnetranscendentne dobro, wewnętrzna zaś organizacja państwa powinna być bezwzględnie podporządkowana jego osiąganiu. Podstawowa analogia w ujmowaniu celu jednostki i państwa ma w systemie platońskim liczne konsekwencje. Strukturę państwa Platon wywodził ze struktury duszy. W tej ostatniej istnieją według niego trzy części, którym odpowiadały trzy podstawowe cnoty zapewniające właściwą miarę w korzystaniu z predyspozycji danej części duszy. Podobnie w państwie powinny istnieć jedynie trzy stany społeczne, którym powinny odpowiadać naturalne predyspozycje oraz miarkujące je cnoty. Państwo było więc całością złożoną z części funkcjonalnie różnych, ale niezmiennych i podporządkowanych całości. Można to przedstawić następująco:
Jeżeli jednostka dysponuje wszystkimi trzema cnotami, to ma duszę harmonijną i dysponuje także czwartą – sprawiedliwością. Podobnie państwo – jeżeli stany społeczne dysponują właściwymi cnotami, to mamy do czynienia z państwem sprawiedliwym. W takim państwie władzę sprawują ci, którzy są mądrzy, a więc wiedzą, czym jest sprawiedliwość i mogą ją czynić. Cel – analogiczny dla jednostki i państwa, czyli dobro – może być rozpoznany i osiągnięty.
Ustroje państw
Analogia między duszą a państwem obejmuje również kwestię ustrojów państw. Musi istnieć tyle postaci charakterów ludzkich, ile jest postaci ustrojów państwowych (….), jeżeli jest pięć rodzajów państw, to i pięć będzie rodzajów struktury duchowej Indeks górny 11 Indeks górny koniec11.
I właśnie pięć ustrojów Platon wymienia – arystokrację lub monarchię, timokrację, oligarchię, demokrację i tyranię. Platońskie opisy łączą obserwacje dotyczące ludzkich charakterów oraz społecznych porządków budowanych na charakterologicznych właściwościach mieszkańców państwa. Arystokracja lub monarchia to rządy sprawiedliwości i dobra, jako że rządzący mają dusze sprawiedliwe, natomiast pozostałe ustroje są zwyrodniałe i rodzą się wówczas, gdy w duszach brak harmonii wynikającej z dominacji rozumności.
Timokracja to ustrój, w którym dominuje emocjonalność, rządzą ludzie ambitni, lecz kłótliwi, zaś społeczne hierarchie są budowane według umiejętności i zaszczytów wojskowych. Z kolei ustrój oligarchiczny powstaje, gdy w duszach rządzących bierze górę pożądanie dóbr materialnych, a państwo budowane jest według kryteriów majątkowych. Napięcia między bogatymi i biednymi w oligarchii prowadzą z kolei do buntów i powstania ustroju demokratycznego. W tym ustroju brak reguł, wszyscy są równi i wolni, stanowiska państwowe są obsadzane drogą losowania, a Platoński obraz demokracji przypomina raczej anarchię niż demokracje współczesne. Głównym zarzutem, jaki Platon formułuje wobec demokracji, jest nadmiar wolności. To on powoduje, że demokracja obraca się w dyktaturę (tyranię).
Państwo[...] Istotnie wszelki nadmiar lubi obracać się w swoje wielkie przeciwieństwo, jeżeli chodzi o pory roku i pogodę, o rośliny, o ciała, a nie mniej, jeśli idzie o ustroje państwowe.
[…]
Nadmierna wolność, zdaje się, że w nic innego się nie przemienia, tylko w nadmierną niewolę – i dla człowieka prywatnego, i dla państwa.
Ostatni ustrój, dyktatura, jest najgorszy z możliwych. W dyktaturze rządzi nierozumny kaprys władcy, nieufność i bezprawie.
Państwo doskonałe – Platońska utopiautopia
Państwo doskonałe jest tworem mądrości. Człowiek mądry zna rozumną miarę wszystkich właściwości i skłonności duszy.
Państwo[Taki człowiek] będzie miał na oku (….) swój własny ustrój wewnętrzny i będzie się pilnował, żeby mu się tam coś we wnętrzu duszy nie przesunęło przez nadmiar majątku albo przez niedostatek, więc jak tylko potrafi, w tym duchu będzie sterował dochodami i wydatkami. A jeśli o zaszczyty chodzi, na to samo będzie patrzał, jedne przyjmie i będzie ich kosztował chętnie, jeżeli będzie uważał, że one go lepszym zrobią, a o których by przypuszczał, że popsują jego strukturę obecną, tych będzie unikał w życiu prywatnym i publicznym.
Analogicznie w państwie doskonałym wszystkie stany społeczne zajmują odpowiednie miejsce oraz działają pod kontrolą rozumnych reguł ustanawianych przez rządzących. Państwo uzyskuje harmonię. Platon opisuje zasady, które powinny obowiązywać w państwie idealnym. Głównym ich rysem jest konsekwentne podporządkowanie realizacji celu, którym – jak wiemy – jest dążenie do dobra.
Wychowanie
Jeżeli doskonałe państwo wymaga mądrego polityka, to musi istnieć sposób wyłaniania i kształtowania ludzi mądrych. Temu służy w Platońskim państwie proces wychowaniawychowania, w trakcie którego następuje odkrywanie naturalnych potencji jednostki, a zatem i jej miejsca w strukturze społecznej. Platon był przekonany, że każdy człowiek przynosi na świat określoną wiedzę i w gruncie rzeczy wychowanie (kształcenie) jest kierowanym przez przewodnika uświadamianiem sobie tej wiedzy. Wychowanie powinno się rozpoczynać od lat dziecięcych i obejmować wszystkie sfery życia – gimnastykę, obcowanie z dziełami sztuki, muzykę, umiejętności dowódcze, zarządcze oraz komponent najważniejszy – sztukę myślenia. Zwieńczeniem procesu wychowania było poznanie idei dobra, a także idei sprawiedliwości czy piękna. Tylko człowiek dobrze wychowany jest w stanie urzeczywistnić doskonałe państwo i kierować nim.
Podsumowanie i recepcja
W platońskiej teorii widoczna jest niechęć do zmienności, dynamiki społecznej. Zmiana kojarzy się Platonowi na ogół z upadkiem i dlatego chciał on znaleźć gwarancję trwałego zachowania dobrego kształtu państwa. Znalazł ją w wiedzy, bowiem jeżeli wiedza jest niewzruszalna, to zasady, które formułuje się dzięki niej również. To rozwiązanie stało się przedmiotem dość radykalnej XX‑wiecznej krytyki platonizmu, której autorem był Karl Raimund Popper. Ten filozof przypisał Platonowi, zapewne nie bez wpływu dramatycznych wydarzeń związanych z totalitaryzmami XX wieku, wprowadzenie do kultury europejskiej rozwiązań totalitarnych. Argumentacja Poppera przywołuje szereg faktycznych pomysłów Platona: obecność przymusu, podporządkowanie państwu indywidualnych celów i sposobów życia, częściową likwidację własności prywatnej, państwową kontrolę prokreacji oraz wychowania itd., i przeciwstawia je wizji społeczeństwa liberalnego, zwanego przez Poppera społeczeństwem otwartym.
Istota Platońskiej refleksji społecznej nie leży w szczegółowych rozwiązaniach, które rzeczywiście wydają się niezrozumiałe i okrutne, ale w rozumieniu roli filozoficznej refleksji. Chodzi o postulat regulowania wszystkich spraw państwa na gruncie wiedzy, której posiadaczem jest władca wyposażony w mądrość, polityk – filozof. Platon wprowadza tą drogą rozumienie polityki jako aktywności, która absolutnie nie powinna być kierowana jednostkową wolą lub interesem, powinna być natomiast oparta na wiedzy i dobru całości państwa. Dlatego od czasów Platona filozofia, z jednej strony, buduje różne modele dobrego społeczeństwa, z drugiej natomiast, krytycznie spogląda na każdą praktykę polityczną.
Czy sam Platon wierzył w możliwość wcielenia w życie swojej koncepcji? Problem jest sporny. Oddajmy głos samemu autorowi, który tak pisał o wymarzonym państwie:
PaństwoOno leży w kraju myśli, bo na ziemi, przypuszczam, że nigdzie go nie ma. – A może w niebie - dodałem - leży jego pierwowzór u stóp bogów; dla tego, który chce patrzeć, a patrząc urządzać samego siebie. A to nie stanowi żadnej różnicy, czy ono gdzieś już jest, czy dopiero będzie.
Słownik
(gr. Akademeja) szkoła filozoficzna założona przez Platona Ateńczyka, pierwsza w dziejach uczelnia, stanowiąca pierwowzór uniwersytetu; nazwa pochodzi od Apollina Akademosa, w którego gaju Akademia się mieściła
(gr. pais – dziecko) w starożytnej Grecji model wychowania dziecka, a w okresie klasycznym (od V w. p.n.e.) kształcenie ogólne, skierowane do wszystkich obywateli; paideia opierała się na ideale jedności wychowania fizycznego, politycznego oraz kulturalnego
(łac. transcendens – przekraczający) wieloznaczny termin filozoficzny, tutaj znaczy: istniejące poza światem dostępnym zmysłom
(gr. oú – nie, topos – miejsce) projekt dobrego społeczeństwa wcielającego w życie najistotniejsze wartości: dobro, sprawiedliwość, równość, wolność itp., artykułowany w różnych formach twórczości; projekty utopijne należy odróżniać od antyutopijnych; antyutopijne zawierają pesymistyczne wizje społeczeństwa oparte o negację projektów utopijnych; potocznie: coś nieosiągalnego, nierealizowalnego