Dzieło Platona

Dziełem PlatonaPlatonPlatona jest system wiedzy filozoficznej. Systemowość oznacza tutaj uporządkowanie wiedzy w pewną całość, w której autor podjął wszystkie najważniejsze problemy konstytuujące ówczesne filozofowanie. System taki ma na ogół jakiś wątek główny, który organizuje całość i wyznacza kierunki podstawowych rozstrzygnięć. Według niektórych interpretatorów wątkiem takim w platonizmie była kwestia społeczna, czyli pytania o naturę i kształt życia zbiorowego. Czy ta teza jest słuszna – to kwestia do dzisiaj sporna, z pewnością jednak sprawy społeczne były w platonizmie bardzo ważne i ściśle związane ze wszystkimi pozostałymi treściami systemu.

R1ArvAxrk40N7

Ilustracja przedstawia mozaikę. Prezentuje ona grupę mężczyzn w togach, którzy spędzają ze sobą czas. Są wśród nich dojrzałe oraz starsze osoby. Część mężczyzn stoi, a część siedzi na ławkach. Znajdują się na dworze pod kolumnami i drzewem. Mozaika posiada wokół dekoracje w motywie roślinnym oraz teatralne maski wyrażające różne emocje.

Dlaczego filozofia?

Jeżeli miało powstać państwo sprawiedliwe, to musiał je zbudować oraz nim zarządzać sprawiedliwy władca. Jeżeli władca miał być sprawiedliwy, to należało odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób człowiek w ogóle może stać się sprawiedliwy. Odpowiedź na to pytanie dał Platon właśnie w swojej filozofii.

Filozofii platońskiej właściwa była teza, że ludzkie poznanie może owocować ogólną i pewną wiedzą w zakresie rozumienia podstawowych cnót człowieka – umiarkowania, męstwa, mądrości i sprawiedliwości. Posiadanie wiedzy o cnotach jest z kolei warunkiem postępowania wedle nich. Człowiek sprawiedliwy to ten, który wie, czym jest sprawiedliwość, a zatem jest w stanie ją czynić, czyli między innymi rządzić państwem. Należyte sprawowanie władzy okazywało się możliwe jedynie w oparciu o pewną wiedzę, którą dysponują filozofowie, bowiem – jak to dobitnie artykułował Platon:

System filozoficzny a teoria społeczna

Przytoczona powyżej kwestia wiedzy, cnoty i władzy jest wielorako przedstawiana i uzasadniana w całym platońskim systemie filozoficznym, co wskazuje na istotne związki między teorią społeczną i pozostałymi częściami systemu wiedzy. Przykład: podstawowa dla teorii społecznej kwestia – możliwość posiadania przez rządzących wiedzy pewnej, znajduje uzasadnienie tak w metafizyce, jak i w epistemologii Platona. Związki między teorią społeczną i etyką są widoczne w tezie o jedności celu życia jednostki oraz celu państwa, związki między teorią społeczną i antropologią widać w budowaniu koncepcji ustrojów państwa przez analogię do rodzajów duszy człowieka. Rozpatrzymy bliżej dwa ostatnie problemy.

Cel i struktura państwa

RkT9IbqYZhaFY1

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę w kolorowych szatach i z czapką na głowie. Mężczyzna ma długą brodę z wąsami. Ma wyciągniętą przed siebie lewą rękę.

Zdaniem założyciela AkademiiAkademiaAkademii celem człowieka jest dobro i życie powinno być poświęcone osiąganiu dobra. Dobro pojmował Platon jako pierwszą zasadę, czyli nie sprowadzał go do jakichkolwiek empirycznych warunków życia. To raczej warunki życia powinny być tak organizowane, by człowiekowi nic nie przeszkadzało w dążeniu do dobra. Podobne zasady formułował Platon na rzecz państwa. Celem państwa, czyli celem życia zbiorowego, jest także transcendentnetranscendencjatranscendentne dobro, wewnętrzna zaś organizacja państwa powinna być bezwzględnie podporządkowana jego osiąganiu. Podstawowa analogia w ujmowaniu celu jednostki i państwa ma w systemie platońskim liczne konsekwencje. Strukturę państwa Platon wywodził ze struktury duszy. W tej ostatniej istnieją według niego trzy części, którym odpowiadały trzy podstawowe cnoty zapewniające właściwą miarę w korzystaniu z predyspozycji danej części duszy. Podobnie w państwie powinny istnieć jedynie trzy stany społeczne, którym powinny odpowiadać naturalne predyspozycje oraz miarkujące je cnoty. Państwo było więc całością złożoną z części funkcjonalnie różnych, ale niezmiennych i podporządkowanych całości. Można to przedstawić następująco:

Jeżeli jednostka dysponuje wszystkimi trzema cnotami, to ma duszę harmonijną i dysponuje także czwartą – sprawiedliwością. Podobnie państwo – jeżeli stany społeczne dysponują właściwymi cnotami, to mamy do czynienia z państwem sprawiedliwym. W takim państwie władzę sprawują ci, którzy są mądrzy, a więc wiedzą, czym jest sprawiedliwość i mogą ją czynić. Cel – analogiczny dla jednostki i państwa, czyli dobro – może być rozpoznany i osiągnięty.

Ustroje państw

Analogia między duszą a państwem obejmuje również kwestię ustrojów państw. Musi istnieć tyle postaci charakterów ludzkich, ile jest postaci ustrojów państwowych (….), jeżeli jest pięć rodzajów państw, to i pięć będzie rodzajów struktury duchowej Indeks górny 111 Indeks górny koniec¹¹¹.

I właśnie pięć ustrojów Platon wymienia – arystokrację lub monarchię, timokrację, oligarchię, demokrację i tyranię. Platońskie opisy łączą obserwacje dotyczące ludzkich charakterów oraz społecznych porządków budowanych na charakterologicznych właściwościach mieszkańców państwa. Arystokracja lub monarchia to rządy sprawiedliwości i dobra, jako że rządzący mają dusze sprawiedliwe, natomiast pozostałe ustroje są zwyrodniałe i rodzą się wówczas, gdy w duszach brak harmonii wynikającej z dominacji rozumności.

RfsFTNEGEGVTF1

Ilustracja przedstawia schematyczną twarz mężczyzny z długą brodą.

Timokracja to ustrój, w którym dominuje emocjonalność, rządzą ludzie ambitni, lecz kłótliwi, zaś społeczne hierarchie są budowane według umiejętności i zaszczytów wojskowych. Z kolei ustrój oligarchiczny powstaje, gdy w duszach rządzących bierze górę pożądanie dóbr materialnych, a państwo budowane jest według kryteriów majątkowych. Napięcia między bogatymi i biednymi w oligarchii prowadzą z kolei do buntów i powstania ustroju demokratycznego. W tym ustroju brak reguł, wszyscy są równi i wolni, stanowiska państwowe są obsadzane drogą losowania, a Platoński obraz demokracji przypomina raczej anarchię niż demokracje współczesne. Głównym zarzutem, jaki Platon formułuje wobec demokracji, jest nadmiar wolności. To on powoduje, że demokracja obraca się w dyktaturę (tyranię).

Ostatni ustrój, dyktatura, jest najgorszy z możliwych. W dyktaturze rządzi nierozumny kaprys władcy, nieufność i bezprawie.

R149hh5Q1F5i4

Ilustracja przedstawia tabelę, która składa się z dwóch kolumn i pięciu wierszy. Pierwsza kolumna przedstawia ustroje zdegenerowane, a druga kolumna przedstawia dominantę ustroju. Pierwsze zestawienie. Ustrój: Timokracja. Dominanta: Hierarchia budowana na umiejętnościach walki. Drugie zestawienie. Ustrój: Oligarchia. Dominant: Hierarchia budowana na kryteriach majątkowych. Trzecie zestawienie. Ustrój: Demokracja. Dominant: Brak hierarchii. Czwarte zestawienie. Ustrój: Tyrania. Dominant: Jednowładztwo.

Państwo doskonałe – Platońska utopiautopiautopia

Państwo doskonałe jest tworem mądrości. Człowiek mądry zna rozumną miarę wszystkich właściwości i skłonności duszy.

Analogicznie w państwie doskonałym wszystkie stany społeczne zajmują odpowiednie miejsce oraz działają pod kontrolą rozumnych reguł ustanawianych przez rządzących. Państwo uzyskuje harmonię. Platon opisuje zasady, które powinny obowiązywać w państwie idealnym. Głównym ich rysem jest konsekwentne podporządkowanie realizacji celu, którym – jak wiemy – jest dążenie do dobra.

Wychowanie

Jeżeli doskonałe państwo wymaga mądrego polityka, to musi istnieć sposób wyłaniania i kształtowania ludzi mądrych. Temu służy w Platońskim państwie proces wychowaniapaideiawychowania, w trakcie którego następuje odkrywanie naturalnych potencji jednostki, a zatem i jej miejsca w strukturze społecznej. Platon był przekonany, że każdy człowiek przynosi na świat określoną wiedzę i w gruncie rzeczy wychowanie (kształcenie) jest kierowanym przez przewodnika uświadamianiem sobie tej wiedzy. Wychowanie powinno się rozpoczynać od lat dziecięcych i obejmować wszystkie sfery życia – gimnastykę, obcowanie z dziełami sztuki, muzykę, umiejętności dowódcze, zarządcze oraz komponent najważniejszy – sztukę myślenia. Zwieńczeniem procesu wychowania było poznanie idei dobra, a także idei sprawiedliwości czy piękna. Tylko człowiek dobrze wychowany jest w stanie urzeczywistnić doskonałe państwo i kierować nim.

R16cHn0DKYkfT

Ilustracja przedstawia sowę w okularach, która siedzi na zamkniętej księdze. Przed sobą ma otwartą księgę, na której stoi płonąca świeca.

Podsumowanie i recepcja

W platońskiej teorii widoczna jest niechęć do zmienności, dynamiki społecznej. Zmiana kojarzy się Platonowi na ogół z upadkiem i dlatego chciał on znaleźć gwarancję trwałego zachowania dobrego kształtu państwa. Znalazł ją w wiedzy, bowiem jeżeli wiedza jest niewzruszalna, to zasady, które formułuje się dzięki niej również. To rozwiązanie stało się przedmiotem dość radykalnej XX‑wiecznej krytyki platonizmu, której autorem był Karl Raimund PopperKarl Raimund Popper. Ten filozof przypisał Platonowi, zapewne nie bez wpływu dramatycznych wydarzeń związanych z totalitaryzmami XX wieku, wprowadzenie do kultury europejskiej rozwiązań totalitarnych. Argumentacja Poppera przywołuje szereg faktycznych pomysłów Platona: obecność przymusu, podporządkowanie państwu indywidualnych celów i sposobów życia, częściową likwidację własności prywatnej, państwową kontrolę prokreacji oraz wychowania itd., i przeciwstawia je wizji społeczeństwa liberalnego, zwanego przez Poppera społeczeństwem otwartym.

Istota Platońskiej refleksji społecznej nie leży w szczegółowych rozwiązaniach, które rzeczywiście wydają się niezrozumiałe i okrutne, ale w rozumieniu roli filozoficznej refleksji. Chodzi o postulat regulowania wszystkich spraw państwa na gruncie wiedzy, której posiadaczem jest władca wyposażony w mądrość, polityk – filozof. Platon wprowadza tą drogą rozumienie polityki jako aktywności, która absolutnie nie powinna być kierowana jednostkową wolą lub interesem, powinna być natomiast oparta na wiedzy i dobru całości państwa. Dlatego od czasów Platona filozofia, z jednej strony, buduje różne modele dobrego społeczeństwa, z drugiej natomiast, krytycznie spogląda na każdą praktykę polityczną.

Czy sam Platon wierzył w możliwość wcielenia w życie swojej koncepcji? Problem jest sporny. Oddajmy głos samemu autorowi, który tak pisał o wymarzonym państwie:

Słownik