O literaturze łagrowej

Przez lata cierpienia ludzi zmuszanych do niewolniczej pracy, choć były udziałem wielu, tylko sporadycznie stawały się przedmiotem zainteresowania pisarzy. W wieku XX sytuacja zmieniła się pod tym względem zasadniczo, co wynikło z faktu, że w państwach totalitarnych zesłano do obozów pracy tysiące ludzi kultury, artystów i pisarzy, czyli tych, którzy byli w stanie sugestywnie opowiedzieć o swoich doświadczeniach.

Łagry sowieckie początkowo nazywały się „obozami koncentracyjnymi”, od 1934 r. nazwa ta zaczęła ustępować jednak określeniu „obozy poprawy przez pracę”. To określenie odpowiadało sowieckiej tendencji do stosowania eufemizmów na oznaczenie wszystkiego, co rodzime. W sensie formalno‑prawnym należałoby postawić łagry obok hitlerowskich obozów karnych i określać je jako „obozy karne”.

To z doświadczeń obozowych wyrosła literatura łagrowa, leżąca na pograniczu literatury i historii, obejmująca utwory opowiadające o losach zesłańców w Związku Sowieckim, zwłaszcza tych więzionych w okresie stalinowskim z powodów politycznych. Sposób przedstawiania wydarzeń w dziełach jest pamiętnikarski i prezentuje emocjonalny stosunek do rekonstruowanej rzeczywistości w subiektywnym ujęciu.

Tym, co wyróżnia literaturę łagrową, nie są kwestie formalne, np. stylistyczne, ale tematyka i doświadczenie, które stoją u podstaw jej narodzin. Pisze o tym Marek Pąkciński:

Eugeniusz Czaplejewicz wyróżnia najważniejsze cechy poetyki literatury łagrowej, do których zalicza sposób ujęcia i przedstawienia rzeczywistości łagrowej, określony w znacznym stopniu przez strukturę kompozycyjną opartą na schemacie: aresztowanie, śledztwo, sąd, wywózka do łagrów, pobyt w łagrach przerywany etapami, zwolnienie i dalsze losy. Zaznacza również, że bohater tego typu utworów zazwyczaj jest tożsamy z autorem dzieła.

Sposób ujęcia tematu daje podstawy do podziału całości twórczości łagrowej na dwie grupy:

1. utwory, które prezentują łagry jako jeden z elementów Wielkiego Mechanizmu - całościowo ujętego systemu totalitarnego, arcydziełem w tej grupie jest Archipelag GUŁ‑ag Aleksandra Sołżenicyna;

2. wspomnienia łagrowe, skupione na szczegółowej obserwacji pojedynczych łagrów, np. Jercewo u Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego (Inny świat) bądź ich systemu opisanego zgodnie z trasą przebytych przez autora‑bohatera książki etapów – przykładem są tu łagry kołymskie w relacji Anatola Krakowieckiego.

Izabella Sariusz‑Skąpska zwraca zaś uwagę na to, że temat tej literatury decyduje o strukturze czasoprzestrzennej poszczególnych utworów, która sprowadza się do wrażenia, że nie istnieje nic poza rzeczywistością łagrową, nie ma żadnego „przed i po” jest „teraz”.

RILb1SCes1ywk

Ilustracja przedstawia dwa portrety. Portret po lewej stronie prezentuje dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, falujące włosy, brodę hiszpankę i nosi binokle. Jego twarz jest pociągła, a nos wydatny. Mężczyzna ubrany jest w  koszulę, kamizelkę i surdut, a pod szyją zawiązaną ma muchę. Drugi portret prezentuje portret starszego mężczyzny. Mężczyzna siedzi na krześle. Widzimy jego lewy półprofil. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Jego włosy są krótkie. Na twarzy widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny okala długa, gęsta broda. Mężczyzna ma na sobie garnitur i koszulę. Marynarka jest bardzo obszerna. Mężczyzna trzyma założoną nogę na nogę. Lewe kolano obejmuje splecionymi dłońmi.

Początki i rozwój

Piśmiennictwo łagrowe rozwinęło się na szerszą skalę na początku lat 20. XX wieku i należało do nurtu oficjalnego pisarstwa, sławiącego osiągnięcia nowego ustroju. Samego istnienia łagrów bynajmniej nie ukrywano; przedstawiano je jako zakłady penitencjarne nowego typu, w których dokonuje się na wielką skalę resocjalizacja przez pracę.

Do wielkich rosyjskich pisarzy, usiłujących powiedzieć prawdę o sowieckiej katordze i zsyłce, zaliczamy Borysa Pasternaka, Warłama Szałamowa czy Aleksandra Sołżenicyna, autora słynnej powieści Archipelag GUŁag (tytuł nawiązuje do nazwy Gławnoje Uprawlenije Łagierej - Głównego Zarządu Poprawczych Obozów Pracy; archipelag zaś jest metaforą łańcucha obozów, które rozciągały się na terenie Związku Sowieckiego niczym wyspy na morzu). Twórcy ci włożyli niemało wysiłku w obalenie utrwalonych schematów i przedstawienie prawdy na temat łagrowej rzeczywistości.

Twórcy polskiej literatury łagrowej musieli zaś przezwyciężać trudności związane z presją zakorzenionych w polskiej kulturze stereotypów, przesądzających o sposobie postrzegania Rosji i literackim opracowywaniu tematyki martyrologicznejmartyrologiamartyrologicznej.

Reprezentanci gatunku

Za najwybitniejsze osiągnięcie literatury łagrowej uważa się powszechnie Inny świat Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego. Jest to zapewne najszerzej znana w świecie relacja z sowieckich łagrów. W kolejnych rozdziałach jesteśmy przez autora wtajemniczani w rozmaite aspekty obozowej rzeczywistości: pracę, głód, rządy kryminalistów, sytuację kobiet, osobliwości obozowej obyczajowości seksualnej, kolejne fazy procesu wyniszczenia organizmu i utraty sił fizycznych.

Raa5aeGhMVjYU

Zdjęcie przedstawia młodego mężczyznę w dwóch pozach. Na pierwszym zdjęciu ukazany jest jego prawy profil, na drugim zdjęciu cała twarz. Mężczyzna ma owalną twarz, szeroki nos i ostrzyżone przy skórze włosy. Ubrany jest w koszulę i sweter. Pod zdjęcie widnieje odręcznie zapisane imię i nazwisko w języku rosyjskim oraz data 1919.

Inny świat jest utworem bardzo wyrafinowanym pod względem stylistycznym. W odróżnieniu od innych autorów Herling nie czerpie z zasobów mowy potocznej i tylko wówczas, gdy jest to absolutnie niezbędne, sięga po gwarę łagrową. Posługuje się wyrafinowanym językiem literackim o skomplikowanej składni i bogatej metaforyce, wyraźnie ciążącej ku liryczności.

Bardzo charakterystyczny jest epizod z książką Dostojewskiego – właśnie Wspomnieniami z domu umarłych – którą ktoś w tajemnicy pożycza narratorowi. Ta lektura staje się dla niego wstrząsem, ponieważ uświadamia mu, że katorga, łagier są zjawiskami ponadczasowymi, nieomal pozbawia go nadziei i podsuwa myśl o samobójstwie.

Innym ważnym twórcą literatury łagrowej jest Aleksander Wat, który w momencie aresztowania we Lwowie w roku 1940 był już człowiekiem w pełni dojrzałym intelektualnie, mogącym się poszczycić dorobkiem pisarskim i przynajmniej środowiskowym rozgłosem.

Wśród książek wspomnieniowych na szczególną uwagę zasługuje monumentalny „pamiętnik mówiony” Mój wiek – zapis autobiograficznej opowieści, którą Wat snuł w obecności Czesława Miłosza. Swoistym suplementem do niego jest tom esejów Świat na haku i pod kluczem. W obu książkach tematyka sowiecka i reminiscencje z ZSRS zajmują poczesne miejsce, przy czym wątki osobiste – walka o połączenie z rodziną, także zesłaną, opieranie się naciskom władz, usiłujących zmusić Wata do przyjęcia sowieckiego obywatelstwa, starania o powrót do kraju – splatają się z wątkiem „sowietologicznym”. Dzieło Wata wydaje się niedokończone, sprawia wrażenie kolosalnych notatek do mającej dopiero powstać syntezy.

Autor literatury łagrowej

Marek Pąkciński przytacza słowa Warłama Szałamowa, pisarza i więźnia Gułagu, autora Opowiadań kołymskich:

Szałamow zwraca uwagę na emocjonalność swojej prozy łagrowej – można ją wskazać jako cechę tej literatury w ogóle. Kolejną, powiązaną z nią, jest ukazanie, a wręcz wyeksponowanie autora – z jego uczuciami, osobowością, indywidualnością.

Słownik