Przeczytaj
Od krytyki i „małej stabilizacji” do zastoju
Latem 1956 r. rozpoczął się proces zmian w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i jej najwyższych władzach. Śmierć Bolesława Bieruta i krytyka stalinizmu sprawiły, że w październiku 1956 r. do władzy powrócił Władysław Gomułka. Rozpoczął się krótki okres liberalizacji życia, nazwany „małą stabilizacjąmałą stabilizacją”, w czasie którego doszło do zmian w rolnictwie, armii (usunięcie sowieckich oficerów), poluzowano cenzuręcenzurę i unormowano stosunki z Kościołem katolickim (m.in. zwolniono z internowania kardynała Stefana Wyszyńskiego). Do kraju powróciło też 250 tys. repatriantówrepatriantów ze Wschodu.
Okres ten skończył się jednak dość szybko. Pierwszym sygnałem zmiany kursu politycznego stało się zamknięcie w 1957 r. tygodnika „Po Prostu”. Ponownie nasiliły się zabiegi cenzury, walka z Kościołem (w związku z obchodami Millennium Chrztu Polski), powołano ZOMOZOMO, a w rolnictwie z powodu braku inwestycji nastąpił zastój. Pojawiły się kłopoty z zaopatrzeniem rynku, przede wszystkim w mięso
Marzec ’68, Grudzień ’70
Wybuch kolejnego kryzysu był tylko kwestią czasu. Doszło do niego w 1968 r. O ile w czerwcu 1956 r. siłą sprawczą byli robotnicy, o tyle wydarzenia z 1968 r. zainicjowali przede wszystkim studenci i inteligencja. Doprowadziły do nich konflikt w partii, rozczarowanie rządami Gomułki oraz sytuacja międzynarodowa (izraelsko‑arabska wojna sześciodniowa). W zaistniałej sytuacji kozłem ofiarnym stali się Polacy pochodzenia żydowskiego. Skutkiem było rozpętanie z całą mocą antysemickiejantysemickiej kampanii. W tym samym czasie cenzura zdjęła z afiszy warszawskiego Teatru Narodowego spektakl „Dziady”, co spowodowało protesty studentów i inteligencji. Demonstracje zostały brutalnie stłumione, niepokorni studenci i profesorowie usunięci z uczelni, a ponad 20 tys. polskich obywateli pochodzenia żydowskiego zmuszono do emigracji.
Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna doprowadziła do ogłoszenia drastycznych podwyżek na artykuły spożywcze w grudniu 1970 roku. Fala protestów, jakie wybuchły w całym kraju, a przede wszystkim na Wybrzeżu, po raz kolejny zaskoczyła władzę. Na ulicach Gdańska doszło do masakry protestujących robotników. Było wielu zabitych i rannych.
Powstanie KOR‑u
Wydarzenia te spowodowały zmianę na stanowisku I sekretarza, które objął Edward Gierek. Udało mu się opanować sytuację, a dzięki kredytom zaciągniętym w bankach zagranicznych poprawić stan gospodarki. Rozpoczęła się budowa „drugiej Polski”. Powstało wiele nowych zakładów pracy (FSO w Tychach), gmachów użyteczności publicznej (Centrum Zdrowia Dziecka), a półki sklepów po raz pierwszy zapełniły się towarami.
Największe triumfy na świecie święciła również polska kultura (nominacje do Oscarów w 1974 r. dla „Potopu” i „Ziemi obiecanej” i w 1975 r. dla „Nocy i dni”) oraz sport. Polacy odnieśli sukcesy m.in. na letnich igrzyskach olimpijskich w Monachium w 1972 r. (21 medali, w tym 7 złotych) i w Montrealu w 1976 r. (26 medali, w tym 7 złotych) oraz na mistrzostwach świata w piłce nożnej w RFN w 1974 r. (3 miejsce).
Reformy Gierka doprowadziły do szybkiego rozwoju gospodarki kraju i poprawy sytuacji jej mieszkańców, lecz także „przegrzania koniunktury” oraz kryzysu spowodowanego koniecznością spłacania zagranicznych kredytów. Aby przeciwdziałać konsekwencjom złego stanu gospodarki, ogłoszono podwyżki cen żywności. Spowodowało to podjęcie akcji strajkowej przez prawie 100 zakładów pracy w czerwcu 1976 r. Największe protesty miały miejsce Radomiu (ponad 20 tys. uczestników, w tym pracownicy 33 radomskich zakładów pracy) i w Ursusie (ponad 14 tys. uczestników, w tym pracownicy Zakładów Mechanicznych). I tym razem zastosowano represje wobec protestujących. Byli oni usuwani z pracy, a najbardziej aktywni aresztowani. Wydarzenia te zapoczątkowały narodziny opozycji antykomunistycznej, pierwszy raz doszło do współpracy robotników i inteligencji. W 1976 r. powstał Komitet Obrony Robotników (KOR)Komitet Obrony Robotników (KOR), rok później Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO)Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), a w 1979 r. powstała Konfederacja Polski Niepodległej (KPN)Konfederacja Polski Niepodległej (KPN). Ugrupowania te stały się katalizatorem zmian i rozpoczęły proces formowania się jawnych organizacji demokratycznych, przeciwnych działaniom władzy.
Apel do społeczeństwa i władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wystosowany w związku z ukonstytuowaniem się Komitetu Obrony Robotników z 23 IX 1976 roku
Robotniczy protest przeciw wygórowanym podwyżkom, który był wyrazem postawy całego niemal społeczeństwa, pociągnął za sobą brutalne prześladowania. W Ursusie i innych miastach bito, kopano i masowo aresztowano demonstrantów. Najszerszy zasięg miało wyrzucanie z pracy, co oprócz aresztowań szczególnie uderzyło w rodziny represjonowanych.
Stosowanie represji z reguły związane było z łamaniem prawa przez organa władzy. Sądy wydawały orzeczenia bez materiału dowodowego, z pracy wyrzucano naruszając przepisy kodeksu pracy. Nie cofnięto się przed wymuszaniem przemocą zeznań. Postępowanie takie nie jest, niestety, u nas nowością. Wystarczy przypomnieć bezprawne represje, które spadły na sygnatariuszy listów protestujących przeciwko zmianom w konstytucji: niektórych wyrzucano z pracy, uczelni, bezprawnie przesłuchiwano, szantażowano. Od dawna jednak represje nie były tak brutalne i masowe jak ostatnio. Po raz pierwszy od wielu lat aresztowaniom i przesłuchiwaniom towarzyszy terror fizyczny.
Ofiary obecnych represji nie mogą liczyć na żadną pomoc i obronę ze strony instytucji do tego powołanych, np. związków zawodowych, których rola jest żałosna. Pomocy odmawiają też agendy opieki społecznej. W tej sytuacji rolę tę musi wziąć na siebie społeczeństwo, w którego interesie wystąpili prześladowani. Społeczeństwo bowiem nie ma innych metod obrony przed bezprawiem jak solidarność i wzajemna pomoc.
Dlatego niżej podpisani zawiązują Komitet Obrony Robotników celem zainicjowania wszechstronnych form obrony i pomocy. Niezbędna jest pomoc prawna, finansowa, lekarska. Nie mniej istotna jest pełna informacja o prześladowaniach. Jesteśmy przekonani, że jedynie publiczne ujawnienie poczynań władzy może być skuteczną obroną. Dlatego m.in. prosimy wszystkich, którzy ulegli prześladowaniom lub wiedzą o nich, o przekazywanie członkom Komitetu wiadomości na ten temat.
Według informacji posiadanych przez członków Komitetu dotychczas zebrano i użyto na cele pomocy około 160 tys. zł. Potrzeby są jednak o wiele większe. Potrzebom tym jest w stanie zaradzić jedynie szeroka inicjatywa społeczna. Gdziekolwiek w kraju są represjonowani — obowiązkiem społeczeństwa jest organizowanie się celem ich obrony. W każdym środowisku, w każdym zakładzie pracy powinni znaleźć się ludzie odważni inicjujący zbiorowe formy pomocy.
Zastosowane wobec robotników represje stanowią naruszenie podstawowych praw człowieka uznanych zarówno w prawie międzynarodowym, jak i obowiązujących w polskim prawodawstwie: prawo do pracy, strajku, prawo do swobodnego wyrażania własnych przekonań, prawo do udziału w zebraniach i demonstracjach. Dlatego Komitet domaga się amnestii dla skazanych i aresztowanych i przywrócenia wszystkim represjonowanym pracy - solidaryzując się w tych żądaniach z uchwałą Konferencji Episkopatu z dnia 9 września.
Komitet wzywa społeczeństwo do poparcia tych żądań. Jesteśmy jak najgłębiej przekonani, iż powołując Komitet Obrony Robotników do życia oraz działania - spełniamy obowiązek ludzki i patriotyczny, służąc dobrej sprawie Ojczyzny. Narodu, Człowieka.
Czas na Solidarność
Życie na kredyt w pierwszych latach rządów Gierka bardzo szybko przyniosło przykre konsekwencje. Konieczność spłacania zaciągniętych zobowiązań doprowadziła do kolejnego kryzysu gospodarczego i wprowadzenia w 1976 r. reglamentacji podstawowych produktów i pierwszych kartek. Końcówka lat 70. tylko pogłębiła ten stan. Aby ratować finanse, po raz kolejny wprowadzono podwyżki, które wywołały strajki. Latem 1980 r. objęły one przede wszystkim Wybrzeże. Doprowadziły do powstania w sierpniu międzyzakładowych komitetów strajkowych, które przedstawiły 21 postulatów skierowanych do władzy. Robotników pierwszy raz wsparła inteligencja, rezultatem czego było utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „SolidarnośćSolidarność” z Lechem Wałęsą na czele. Zyskał on ogromną popularność w społeczeństwie, a w szeregi Związku wstąpiło 10 mln. Polaków. Sympatie Polaków dla Solidarności budziły obawę władzy, którą niepokoiła rosnąca siła organizacji. Nacisk na polskich towarzyszy wywierała również Moskwa, żądając „uspokojenia sytuacji w kraju”.
Stan wojenny i pogłębienie kryzysu
Stało się to 13 grudnia 1981 r., kiedy dekretem Rady Państwa został wprowadzony stan wojennystan wojenny. Na ulicach pojawiło się tysiące żołnierzy i ciężkiego sprzętu. Zawieszono działalność wszystkich organizacji społecznych i kulturalnych, zamknięto szkoły, zablokowano wydawanie prasy oraz działalność artystyczną. Nastąpiły aresztowania i internowaniainternowania działaczy Solidarności i wszystkich, którzy mogli być zagrożeniem dla Wojskowej Rady Ocalenia NarodowegoWojskowej Rady Ocalenia Narodowego, która objęła władzę w kraju, i jej przewodniczącego Wojciecha Jaruzelskiego.
Zakazy i ograniczenia nie zniechęciły społeczeństwa do oporu. W wielu miejscach wybuchły strajki, były jednak brutalnie tłumione (m.in. w kopalni „Wujek”). W ważne rocznice na ulicach miast odbywały się wielotysięczne demonstracje. Żądano wolności i uwolnienia więźniów politycznych. Wydawnictwa podziemneWydawnictwa podziemne wytwarzały tysiące ulotek i pism. Poparcia społeczeństwu udzielił również Kościół katolicki, a niektórzy księża (m.in. ks. J Popiełuszko) sympatyzujący z Solidarnością odprawiali msze za ojczyznę. Kraje Zachodu nałożyły sankcjesankcje na Polskę, które jeszcze bardziej pogłębiły kryzys gospodarczy.
Sygnał do zmian
Stan wojenny oficjalnie zakończył się w lipcu 1983 r. Jednak panujący w kraju kryzys dawał się we znaki jeszcze przez następne lata. Nie zaprzestano również represji wobec działaczy Solidarności. Nadal wielu z nich siedziało w więzieniach lub ukrywało się przed władzą. W 1984 r. jako przeciwwagę dla Solidarności (zdelegalizowanej w 1982 r.) powołano rządowe związki zawodowe – Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ) – które nie zyskały wielkiego poparcia w społeczeństwie. We wrześniu 1986 r. uwolniony Lech Wałęsa powołał Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność”, która zaczęła funkcjonować jawnie, ale nadal nielegalnie. Stało się to pierwszym sygnałem do zmian, które nastąpiły w kolejnych latach.
Słownik
niechęć, wrogość, uprzedzenia wobec Żydów i osób pochodzenia żydowskiego, wynikająca z takiej postawy dyskryminacja; skrajnym przykładem antysemityzmu była ideologia nazistowska dążąca do całkowitej eksterminacji narodu żydowskiego
termin określający bojówki partyjne używane do tłumienia protestów inteligencji; w jego skład najczęściej wchodzili członkowie PZPR z dużych zakładów pracy, często wspierani przez ubranych po cywilnemu żołnierzy
(łac. censura - sąd krytyka) kontrola zazwyczaj państwowa na wszelkimi publikacjami (prasa, widowiska teatralne, audycje radiowe itd.); urzędowa ocena ich pod względem politycznym i moralnym; cenzura prewencyjna - kontrola publikacji przed ich ukazaniem społeczeństwu; cenzura represyjna - kontrola publikacji po ich ukazaniu się społeczeństwu
wprowadzane przez władze ograniczenie swobodnego poruszania się w określonych godzinach, najczęściej nocnych, w celu zapanowania nad niebezpieczną sytuacją lub zagrożeniem
przymusowe aresztowanie i osadzenie osób w miejscu odosobnienia bez możliwości jego opuszczania
nazwa klubu dyskusyjnego mającego charakter krytyczny wobec władzy komunistycznej, działającego w Warszawie w latach 1955–1962
bony/kupony uprawniające do nabywania towarów; w PRL‑u nie zastępowały one pieniędzy, wprowadzały ograniczenia w kupnie pewnych produktów do ściśle określonej ilości; stosowane w gospodarkach w czasie niedoborów na rynku spowodowanych np. wojną i w okresie powojennym
pierwsza partia polityczna o charakterze antykomunistycznym założona w Europie Środkowo‑Wschodniej w okresie postalinowskim; powstała 1 września 1979 r.; jej założyciele to Leszek Moczulski, Tadeusz Stański i Romuald Szeremietiew; nawiązująca do tradycji piłsudczykowskich; funkcjonowała do 12 stycznia 2018 r. z przerwą w latach 2003–2007
organizacja opozycyjna działająca w latach 1976‑1977, sprzeciwiała się polityce represji władz PRL wobec uczestników protestów z czerwca 1976 r.
list protestacyjny polskich intelektualistów przeciw działaniom cenzury wystosowany do premiera PRL w marcu 1964 r.; nazwa odwołuje się do liczby osób, które się pod nim podpisały
potoczna nazwa pierwszych lat rządów Władysława Gomułki określająca liberalizację i stabilizację życia społecznego, wycofanie się z masowych represji i indoktrynacji
centrala związków zawodowych utworzona w 1984 r. jako odpowiedź władz na NSZZ „Solidarność” i podporządkowana PZPR; jej pierwszym przewodniczącym był Alfred Miodowicz
potoczne określenie okresu złagodzenia lub zaprzestania represji politycznych i powszechnego terroru w krajach rządzonych przez partie komunistyczne; najczęściej określenie to związane jest z odwilżą 1956 r.
gospodarstwa rolne istniejące w Polsce w latach 1949–1993 i należące do państwa
celowe działania mające doprowadzić do określonych zachowań i poglądów oraz służące do upowszechnienia informacji korzystnych dla nadawcy; w języku potocznym synonim kłamstwa i manipulacji
organizacja polityczna utworzona w 1982 r. przez PZPR, której celem było pokazanie poparcia dla działań władzy i stanu wojennego przez polskie społeczeństwo; na jego czele stał pisarz Jan Dobraczyński
(z łac. repatriatio – powrót do ojczyzny) przesiedlanie do kraju obywateli, którzy na skutek zmiany granic lub działań wojennych znaleźli się poza jego terytorium; w Polsce Ludowej określano tak również mieszkańców Kresów Wschodnich
organizacja antykomunistyczna i niepodległościowa powołana w 1977 r.; w chwili powstania liczył 80–120 osób, a jego celem było wymuszenie na władzy ratyfikowania Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i Obywatela
w prawie konsekwencje wynikające z naruszenia panujących przepisów lub negatywna reakcja ze strony państwa na złamanie obowiązujących norm prawnych
(nazwa pochodzi od Syjonu – wzgórza w Jerozolimie, na którym stała świątynia Salomona) ideologia oraz ruch polityczny i społeczny, który narodził się pod koniec XIX w.; jego celem było utworzenie państwa żydowskiego na terenie ówczesnej Palestyny (odtworzenie na terenie starożytnego Izraela)
jeden z rodzajów strajku polegający na zajęciu jakiegoś budynku lub terenu, co uniemożliwiało ich dalsze użytkowanie
(Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”) ogólnopolski związek zawodowy powstały w 1980 r., by bronić praw pracowników w PRL; z czasem stał się jednym z głównych ośrodków opozycji przeciwko władzy komunistycznej; pierwszym liderem i przewodniczącym był Lech Wałęsa
stan nadzwyczajny ogłaszany na wybranym obszarze lub całym państwie, polegający na przejęciu administracji i zarządu kraju przez wojsko
utworzony 13 grudnia 1981 r. organ administrujący Polską w czasie stanu wojennego; na jego czele stał gen. Wojciech Jaruzelski
(także: drugi obieg wydawniczy, samizdat) publikacje wydawane w krajach, w których cenzura nie pozwalała na publikacje wszystkich treści; rozpowszechniane w nakładach od kilku do nawet kilkudziesięciu tysięcy kopii przez nielegalne wydawnictwa (również osoby prywatne), najczęściej zawierały treści zabronione przez władzę
oddziały milicji powołane w 1956 r., których celem było zaprowadzanie porządku podczas strajków i wystąpień społecznych, a także pomoc ludności w czasie klęsk żywiołowych; ZOMO zajmowało się przede wszystkim tłumieniem protestów; słynęło z bezwzględności i brutalności w czasie akcji pacyfikacyjnych; funkcjonariusze wyposażeni w tarcze ochronne, broń palną i pałki bili demonstrantów, a niekiedy nawet do nich strzelali; liczbę skatowanych bądź zastrzelonych ofiar ZOMO szacuje się na ok. 40 osób
dobrowolna organizacja zrzeszająca grupę ludzi jakiegoś zakładu pracy (np. robotników) lub zawodu, której celem jest obrona ich interesów społeczno‑ekonomicznych
Słowa kluczowe
odwilż październikowa, ZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej), Czerwiec ’56, Marzec ’68, Grudzień ’70, antysemityzm, Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR), kartki żywnościowe, Solidarność, stan wojenny, propaganda sukcesu, NSZZ Solidarność, Konfederacja Polski Niepodległej, Komitet Obrony Robotników, Ruch Praw Człowieka i Obywatela, Polska w latach 1957–1981, komunizm w Polsce
Bibliografia
J. Kochanowski, Dzieje najnowsze po 1939 roku. Ćwiczenia źródłowe z historii dla szkół średnich, t. 5, Warszawa 1999.
M. Machałek, K. Rembacka, Szczecin. [...] Materiały edukacyjne, Szczecin 2007.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.