Przeczytaj
Sztuka średniowiecza
Według średniowiecznej filozofii i teologii świat stworzony przez Boga był odzwierciedleniem boskiej doskonałości i nadprzyrodzonego piękna. Było ono związane nierozerwalnie z dobrem (widoczne jest tu nawiązanie do ideału kalokagatii sformułowanego w starożytności). Wysoko ceniono doskonałość natury, jako stworzonej przez Boga. Sztuka stanowiła twór człowieka, nie była więc tak doskonała, różnie wartościowano także jej dziedziny. Poezja i muzyka uważane były za sztuki wyzwolone, natomiast sztuki plastyczne traktowano jako umiejętności mechaniczne i przez długi czas nie odróżniano ich od rzemiosła.
Myśl estetyczna średniowiecza rozwijała się w oparciu o filozofię starożytnych, jednak stopniowo twierdzenia na temat istoty piękna nabierały znaczenia teologicznego. Z helleńskiej teorii przejęta została myśl, że piękno polega na zachowaniu idealnych proporcji. Tradycja hellenistyczna stała za twierdzeniem, że polega na blasku. Tomasz z Akwinu definiując piękno zwrócił uwagę na moment kontemplacji i zachwyt, który budzi ono u odbiorcy.
Umberto Eco opublikował rozprawę Sztuka i piękno w średniowieczu (wyd. polskie 1994), która ukazuje obraz przemian, jakim podlegała myśl estetyczna epoki. Praca ta podkreśla wagę problematyki estetycznej w wiekach średnich i analizuje stereotypy dotyczące rozumienia piękna przez ludzi tamtych czasów. Uznanie nadrzędności piękna duchowego i umysłowego nie oznaczało bowiem braku wrażliwości na zmysłowe piękno natury oraz piękno konkretnych przedmiotów. Eco odnotowuje, że średniowieczni miłośnicy dzieł sztuki tworzyli bogate kolekcje. Zwraca uwagę, że metafizyka epoki utożsamiała piękno z dobrem i prawdą. Kategoria blasku piękna stanowiła odwołanie do wyobrażenia Boga jako źródła światła, co często pojawiało się w wizjach (olśnieniach) mistyków. Tym metafizycznym blaskiem emanowały skarby średniowiecznej sztuki: zdobione złotem i klejnotami księgi, krucyfiksy, rzeźby i obrazy o tematyce biblijnej. Symbolika religijna nadawała rangę dziełom sztuki i stanowiła uniwersalny język, który umożliwiał ich percepcję. Celem sztuki średniowiecznej było zbliżenie się do Boga.
Średniowieczna wrażliwość estetycznaWiększość zagadnień estetycznych średniowiecze odziedziczyło po starożytności klasycznej, nadało im jednak nowe znaczenie, osadzając w typowej dla chrześcijaństwa refleksji nad człowiekiem, światem i boskością. [...] antyk klasyczny miał wzrok skierowany na naturę. Średniowiecze natomiast, poruszając te same tematy, spoglądało w stronę antyku – zatem pod pewnymi względami kultura średniowieczna jako całość jest istotnie czymś więcej niż refleksją nad rzeczywistością, jest komentarzem do tradycji kulturowej. [...] Jest oczywiste, że w średniowieczu istnieje koncepcja piękna czysto umysłowego, piękna harmonii moralnej i blasku metafizycznegometafizycznego. Ten sposób odczuwania możemy zrozumieć jedynie pod warunkiem zagłębienia się z miłością w mentalność i wrażliwość tej epoki. [...] Myślenie o średniowieczu jako o epoce odrzucenia piękna zmysłowego z pobudek moralistycznych wskazuje nie tylko na powierzchowną znajomość tekstów, ale również na całkowite niezrozumienie mentalności średniowiecznej. Umysłowość tę dobrze ilustruje postawa, jaką mistycymistycy i asceciasceci przyjmują wobec piękna. Moraliści i asceci pod każdą szerokością geograficzną nie są z pewnością ludźmi, którzy nie odczuwają powabu ziemskich przyjemności, wręcz przeciwnie – są na nie uwrażliwieni znacznie silniej niż inni. Dramaturgia ascezy zawiera się właśnie w napięciu między pokusą ziemskich przyjemności a dążeniem do tego, co nadprzyrodzone. Kiedy dyscyplina osiągnie swój cel i przyniesie ukojenie zmysłom, mistyk i asceta mogą spojrzeć pogodnym wzrokiem na rzeczy tego świata i oceniać je z pobłażliwością, której dotąd zabraniała im gorączkowa walka ascetyczna. [...] Naturalnie mistyczne średniowiecze, nie dowierzając pięknu zewnętrznemu, znajdowało schronienie w kontemplacji Pisma lub w delektowaniu się wewnętrzną harmonią duszy znajdującej się w stanie łaski. [...] Wobec przemijalnego piękna jedyną gwarancją trwałości jest piękno wewnętrzne, które nigdy nie umiera. I właśnie uciekając się do niego, średniowiecze próbuje ocalić wartości estetyczne przed śmiercią.
Źródło: Umberto Eco, Średniowieczna wrażliwość estetyczna, [w:] tegoż, Sztuka i piękno w średniowieczu, tłum. Mikołaj Olszewski, Magdalena Zabłocka.
W średniowieczu silnie rozwijał się kult maryjny, co znalazło odzwierciedlenie w literaturze oraz dziełach sztuki sakralnej. Rzeźby i obrazy najczęściej przedstawiały Madonnę z Dzieciątkiem. Malowano także sceny z jej życia – postać Maryi pojawiała się w centrum przedstawień, czasami w otoczeniu świętych. Częstym przedstawieniem była Pieta, czyli Matka Boska trzymająca na kolanach martwego Jezusa Chrystusa. Twórcy wizerunków Madonny starali się zachowywać kanoniczne zasady przedstawień, co zaowocowało silną tradycją obrazowania. Obrazy tworzone w ramach tej tradycji są częścią europejskiego dziedzictwa kulturowego i stanowią przedmioty kultu religijnego także w czasach współczesnych. Stały się również symbolami polskiej historii.
Matka Boża Kozielska to dzieło Henryka Gorzechowskiego, stworzone tuż przed śmiercią, w czasie II wojny światowej w sowieckim obozie w Kozielsku, w którym więzieni byli polscy oficerowie zamordowani w Katyniu. Uproszczony wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej został wycięty na desce sosnowej. Był to jeden z trzech wizerunków Matki Boskiej, które powstały w obozie i ocalały. Symbolem polskiej martyrologii na Wschodzie stał się jednak wizerunek powstały dwadzieścia lat później: Matka Boża Katyńska. Autorką pierwowzoru tego dzieła, (z roku 1968) była Anna Danuta Staszewska. Jej linoryt przedstawiał Maryję obejmującą głowę jeńca z przestrzelona potylicą. Niepodpisane zdjęcia linorytu Staszewskiej stały się inspiracją dla wielu kopii. Największą sławę uzyskał drzeworyt Stanisława Białosa.
Słownik
(gr. áskēsis – ćwiczenie, wprawianie się) - ćwiczenia duchowe i fizyczne służące doskonaleniu życia religijnego, będące jednym ze sposobów osiągania świętości, które polegały na prowadzeniu surowego, pełnego wyrzeczeń życia, a także na modlitwie i kontemplacji
(gr. eschatos – ostatni; logos – słowo) – nauka o rzeczach ostatecznych, na przykład śmierci, przemijaniu, piekle i niebie; także wyobrażenia o losie człowieka po jego śmierci
(gr. kalós kai agathós – piękny i dobry) – w starożytnej Grecji ideał harmonijnego połączenia w człowieku piękna ciała z dobrocią i dzielnością moralną
(łac. metaphysica – gr. ta meta ta physika) – nieodgadniona istota czegoś; także jeden z działów filozofii zajmujący się, podobnie jak ontologia, nauką o bycie
(gr. mystikos – tajemny) – pogląd zakładający możliwość ponadzmysłowego kontaktu z bóstwem (Bogiem), zwłaszcza za pomocą intuicji, objawienia
(gr. parádoxos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający) – zaskakujące twierdzenie, często sprzeczne z powszechnie przyjętą opinią; także twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących i sprzecznych wniosków