Czym jest etyka? Czym jest cnota?

EtykaetykaEtyka należy do sześciu klasycznych dziedzin filozoficznychdziedziny filozoficznedziedzin filozoficznych, a więc tych dyscyplin, które nigdy nie usamodzielniły się i nie stały naukami od filozofii niezależnymi. Do dziś stanowią one integralne części ogólnie rozumianej filozofii, a każda z nich zadaje odmienne, sobie właściwe pytania. Można powiedzieć, że główne pytanie etyki brzmi: Co i dlaczego powinienem jako człowiek? Jej zadaniem pozostaje bowiem rozstrzyganie, jak powinniśmy postępować na co dzień względem innych osób i istot oraz jakimi normami kierować się w życiu. Wielkim problemem etyki jest więc zagadnienie dotyczące tego, jak postępować moralnie.

Postępowanie moralne to takie, które szanuje godność własną, innych osób i prawa wszelkich istot. W tym kontekście możemy powiedzieć, że postępujemy moralnie, gdy nasze zachowanie realizuje pewne wartości, które nazywamy cnotami. Cnota jest bowiem trwałą dyspozycją do świadomego i dobrowolnego czynienia dobra. Jeśli jesteśmy nauczeni tego, że w każdej sytuacji, niezależnie od naszego własnego interesu i możliwych korzyści, niezależnie od ewentualnej woli innych osób, robimy to, co służy obronie godności i moralnego dobra zarówno naszego, jak i innych – jesteśmy osobami cnotliwymi i moralnie dobrymi.

Pierwotne rozumienie cnoty

R1SNwdcs6tv5d1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę młodej kobiety. Rzeźba umieszczona jest w niszy budynku. Kobieta ubrana jest w długą suknię. Ma okrytą głowę.

Pojęcie cnoty rozumianej jako aretéaretéareté wywodzi się z kultury starożytnej Grecji. Pierwotnie określało ono postawę ludzi mężnych, bohaterskich i szlachetnych. Właśnie ze względu na szlachetność wyrażaną przez ten termin przynależał on początkowo tylko do arystokratówarystokracjaarystokratów, a więc ludzi szlachetnie urodzonych, uważanych za najlepszą i dominującą grupę społeczną.

Takie potoczne rozumienie cnoty było stałym elementem greckiego światopoglądu i łączyło się z typowo greckim ideałem kalos‑kagathoskalos‑kagathoskalos‑kagathos, a więc przekonaniem, że piękno duszy zawsze idzie w parze z pięknem ciała. Człowiek dobry musiał być człowiekiem pięknym fizycznie. I odwrotnie – szpetota ciała oznaczała szpetotę duszy. Z tej perspektywy przeciwieństwem cnoty był występek, typowy dla pospólstwa i ludzi nikczemnych, acz niegodny prawdziwego, szanującego się arystokraty.

Pojęcie cnoty na stałe wchodzi do słownika filozofii za sprawą sofistów. Był to ruch filozoficzny, którego przedstawiciele byli nauczycielami retorów, polityków, sędziów i  w zasadzie każdej grupy społecznej, której praca polegała na pięknym wysławianiu się i konieczności bezwzględnego przekonywania rozmówców do swojej racji. Jak łatwo się domyślić, cnota w ujęciu sofistycznymsofistykasofistycznym okazuje się tym, co wiąże się z realizacją czysto subiektywnych celów. Czym innym jest cnota (a więc dobro) przedstawiciela danego stronnictwa politycznego, który musi forsować własne plany i wartości, czym innym zaś cnota przedstawiciela stronnictwa przeciwnego. Czym innym cnota sądowego oskarżyciela, a czym innym cnota obrońcy. Każdy z nich ma bowiem inne przekonanie o dobru, sprawiedliwości czy męstwie, a relatywizm tych pojęć zależy od subiektywnego dobra (korzyści) danej osoby. Cnota jest więc dla sofistów czymś subiektywnym i relatywnym.

Przeciw takiemu ujmowaniu cnoty bezwzględnie wystąpił Sokrates Ateńczyk. W jego mniemaniu nie ma nic gorszego, niż uzależnić cnotę od własnych korzyści. Jak mniemał, nie można jej utożsamić z wykalkulowanym zyskiem, jaki osiągamy cudzym kosztem. Jeśli cnota ma być najwyższą wartością ludzkiego postępowania i  jeśli ma realizować ideę dobra w relacjach międzyludzkich, to ewentualny zysk wynikający z jej realizowania nie ma tu żadnego znaczenia. Każdy człowiek jest istotą rozumną. Każdy człowiek jest więc w stanie pojąć, na czym polegają abstrakcyjne wartości. Abstrakcyjną, niematerialną wartością są cnoty, które powinny przejawiać się w naszym postępowaniu. Cnoty są przeto racjonalne, a więc można je odkrywać dzięki zwykłej analizie pojęć, które są ich nazwami. Są zatem również obiektywne, a więc dla każdego takie same, wszyscy bowiem posiadamy ten sam rozum, który w świecie natury przynależy jedynie człowiekowi.

Sokratejskie ujęcie cnoty, które można nazwać intelektualizmem etycznymintelektualizm etycznyintelektualizmem etycznym, stało się bardzo popularną nauką etyczną starożytnej Grecji. Nie oznacza to jednak, że zaprezentowane przez Ateńczyka podejście było jedynym, z jakim możemy się spotkać w antyku. Oprócz relatywizmu sofistów innym popularnym stanowiskiem moralnym był hedonizmhedonizmhedonizm. Ujmując rzecz najprościej: dla Sokratesa cnota była jedyną ewentualną przyjemnością. Jeśli zaś nie prowadziła do żadnej przyjemności, a nawet powodowała przykrość czy cierpienie – trudno. Moralnym trzeba być zawsze i wszędzie, bowiem przyzwoitość i godność są bezcenne. U hedonistów było zaś odwrotnie – przyjemność okazywała się jedyną cnotą. W ich mniemaniu człowiek żyje po to, by doznawać radości i unikać cierpień. Życie przyjemne i błogie, to życie dobre, a więc cnotliwe. Inna sprawa, że hedonizm okazał się nurtem niejednorodnym.

Dla Arystypa wszystkie przyjemności są sobie równe, a zatem każda jest godna realizacji. Inaczej uważał Epikur, który głosił kult życia spokojnego, wypełnionego drobnymi, codziennymi przyjemnościami. Głosił, że przyjemnością jest się najeść i wyspać, i mamy prawo się tym rozkoszować. Ale nie jest dobrem wieść życie hulaszcze, gdyż co prawda daje ono przyjemność, ale taką, która wiedzie do późniejszego cierpienia. Bowiem wszelkie nadużycia trzeba później odchorować. Arystyp podążał zatem za każdą możliwą przyjemnością, zaś Epikur zakładał, że sam brak cierpienia jest przyjemnością.

Dyskusje na polu etyki, dotyczące tego, czym jest cnota, trwają w zasadzie nieprzerwanie. Jest jednak kwestia, którą należy lepiej poznać, aby dobrze zrozumieć same początki etycznej dysputy na jej temat. Chodzi o dość oryginalne podejście, jakie względem cnoty zaprezentował Arystoteles ze Stagiry.

Cnota jako trwała dyspozycja

RbkWzH7opbS3E1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest okrągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy. Jest ubrany w togę.

Oryginalność ujęcia arystotelesowskiego polega na tym, że filozof rezygnuje z  klasycznego przeciwstawienia cnoty i występku. W jego mniemaniu cnota polegać musi na umiarze w każdej dziedzinie naszego życia. Sprawia to, że każdej cnocie odpowiadają dwie skrajności,  z których jedna polega na niedoborze, zaś druga – na nadmiarze. Oznacza to, że na każdej płaszczyźnie możemy wskazać tylko jedną cnotę, której odpowiadają dwie, ogólnie rozumiane, wady etyczne.

Zgodnie z mniemaniem Stagiryty zrobić coś porządnie i najlepiej można w tylko jeden sposób, zaś nieprawidłowo – na całe mnóstwo sposobów, które zawsze będziemy mogli podzielić na te, które albo stanowią pewien niedobór w naszej postawie, albo te, które świadczą o pewnej formie nadmiaru. Dla przykładu: wszyscy zgodzimy się, że odwaga jest cnotą. Jeśli jednak wykazujemy się jej brakiem w jakikolwiek sposób, zawsze okazujemy się osobami tchórzliwymi. Jeśli zaś jesteśmy aż nazbyt odważni, jakkolwiek by się to objawiało w naszej postawie, popełniamy występek zwany brawurą. Właśnie dlatego mówimy, że cnota jest złotym środkiem, czyli jedynym możliwym, idealnym wypośrodkowaniem pomiędzy skrajnościami.

R4YbflUheu1LO1

Zdjęcie przedstawia pierwszą stronę książki. Jest ona napisana w języku łacińskim. Tekst na stronie znajduje się w dwóch kolumnach. Każdą z kolumn rozpoczyna ozdobna litera, tak zwany inicjał.

Najpełniejszy przegląd cnót i ich skrajności zaprezentował Arystoteles w Etyce Nikomachejskiej. W zależności od danej sytuacji czy rozważanej płaszczyzny wyróżnia tam dziesięć cnót i po dwie skrajności. Zastępując archaiczne określenia terminami bardziej współczesnymi i przedstawiając przykłady w kolejności: niedobór – złoty środek – nadmiar, mamy do czynienia z  z następującym rozróżnieniem:

Pewna kwestia wymaga jednak doprecyzowania. Musimy się bowiem zastanowić, w  jaki sposób sprawić, aby zarysowana powyżej postawa umiaru stała się naszą własną postawą życiową. Arystoteles odpowiada na to zagadnienie dwoma słowami: poprzez praktykę. Tak jak każdy rzemieślnik musi ćwiczyć swoje rzemiosło, aby być rzemieślnikiem idealnym, tak jak malarz musi stale praktykować swą sztukę, aby być malarzem wybitnym, tak samo każdy człowiek musi praktykować cnotę, aby stała się ona integralną, nadrzędną cechą jego postępowania. Praktykując cnotę, stajemy się więc cnotliwymi ludźmi. Będąc ludźmi cnotliwymi, zaczynamy realizować cnotę mimowolnie, bez namysłu. Cnota jest więc trwałą dyspozycją do zachowywania właściwej miary.

Powszechnie przyjmuje się, że myśliciele antyczni położyli podwaliny pod dalszy rozwój filozofii. Nie inaczej jest z zagadnieniami etycznymi i pojęciem cnoty. Co jednak istotne, kolejne wieki nie raz wypracowały nowe rozwiązania poszczególnych zagadnień filozoficznych, zarówno ogólnych, jak i tych szczegółowych. Widać to chociażby w rozważaniach chrześcijańskich, które wywarły wielki wpływ na filozofię, tworząc między innymi odmienne rozumienie cnoty. Za przykład może tu posłużyć Katechizm Kościoła Katolickiego, który wykłada główne dogmaty i założenia wiary chrześcijańskiej. Na jego stronach spotykamy konkretny opis „cnót kardynalnych”, a więc tych zasad postępowania, które ujmowane są jako typowo ludzkie, a w życiu doczesnym – niezbędne. Są to kolejno:

R1MSqVoiKaZIR

Obraz przedstawia cztery kobiety w średniowiecznych strojach. Jedna z nich trzyma cytrę, druga wagę szalkową. trzecia kielich, czwarta wijącego się węża.

• Roztropność, która polega na rozważnym dobieraniu środków do realizacji wcześniej ustalonego, wartościowego celu.

• Sprawiedliwość, która jest władzą przesądzania o tym, jak zachowywać, spełniać i propagować prawa objawione (i podlegające im prawa państwowe).

• Umiarkowanie, które polega na rozsądnym zarządzaniu, przyjmowaniu i dysponowaniu wszelkimi możliwymi dobrami.

• Męstwo, a więc zdolność podejmowania właściwych decyzji i postępowania według nich, pomimo niesprzyjających i niewygodnych warunków.

Oczywiście – w myśl zasad Katechizmu – nie są to cnoty jedyne. Wymienia się je po prostu jako te najważniejsze, którym wszelkie pozostałe są podporządkowane. I właśnie to przesądza o ich „kardynalnym”, a więc naczelnym, dominującym charakterze.

Słownik