Początki państwa polskiego

Formalny początek państwa polskiego wiąże się z panowaniem księcia Polan Mieszka I. Zawarcie przez niego sojuszu z księciem czeskim Bolesławem I Srogim, władającym Małopolską i Śląskiem, przypieczętowane małżeństwem z jego córką, księżniczką Dobrawą, przyczyniło się do przyjęcia przez władcę Polan w 966 r. chrztu oraz umożliwiło utworzenie prowincji kościelnej niezależnej od Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Mieszko stał się równorzędnym partnerem wśród innych chrześcijańskich władców, a jego chrzest włączył Polskę w krąg zachodniej cywilizacji łacińskiej. W 986 r. podczas zjazdu w Kwedlinburgu piastowski książę złożył przysięgę na wierność królowi Niemiec Ottonowi I. Rok później w państwie zachodniofrankijskim zmarł Ludwik V Gnuśny, ostatni władca z dynastii Karolingów. Po jego śmierci koronę otrzymał Hugo Kapet, który był założycielem dynastii Kapetyngów i zapoczątkował istnienie Królestwa Francji.

Państwo Mieszka obejmowało nie tylko Wielkopolskę, ale też szeroki pas ziem zależnych, ciągnący się od środkowej Sprewy po Narew i górny Wieprz oraz wschodnie Pomorze. W 972 r. Mieszko pokonał pod Cedynią Hodona, jednego z możnowładców niemieckich, i przyłączył do swojego państwa Pomorze Zachodnie. Następnie, po zerwaniu sojuszu z Czechami, zajął Małopolskę i Śląsk.

Politykę ojca kontynuował Bolesław I Chrobry, który objął władzę w 992 roku. Zacieśnił on więzy z cesarzem Ottonem III, wnukiem Ottona I, do czego przyczyniła się męczeńska śmierć biskupa Wojciecha w 997 roku. Sprowadzenie jego szczątków i pochówek w katedrze w Gnieźnie sprawiły, że młode, chrześcijańskie państwo weszło w posiadanie relikwii świętego męczennika, co uwiarygodniło je na arenie międzynarodowej. W 1000 r. do grobu św. Wojciecha przybył cesarz Otton III, manifestując sojusz z Bolesławem Chrobrym, i ogłosił utworzenie w Gnieźnie niezależnego arcybiskupstwa. Podczas zjazdu gnieźnieńskiego władca niemiecki symbolicznie nałożył na skronie Bolesława Chrobrego swój własny diadem, co później interpretowano jako moment koronacji. Jednak przedwczesna śmierć Ottona III i zmiana władzy w Niemczech spowodowały wybuch długoletnich wojen polsko‑niemieckich. Zakończyły się one sukcesem Bolesława I Chrobrego (pokój w Budziszynie w 1018 r.), podobnie jak jego działania na ziemiach ruskich. Wyprawa na wschód doprowadziła do podbicia Rusi i osadzenia na tronie kijowskim zięcia Bolesława, księcia Świętopełka I. Silną pozycję Bolesława Chrobrego potwierdziła jego koronacja na pierwszego króla Polski w 1025 roku.

Czas rozpadu i reakcji pogańskiej

R9LgyCAJyg87J1

Ilustracja przedstawia wnętrze kościoła, w którym pod ołtarzem stoi stary dostojnik kościelny, ubrany w szaty liturgiczne zdobione ornamentem, a na głowie ma czapkę biskupią (tak zwaną mitrę). Wokół biskupa klęczy kilku innych duchownych, którzy błagają go o coś, składając ręce jak do modlitwy. Biskup ma wyciągniętą prawą dłoń w stronę mężczyzny siedzącego w zbroi na tronie. Monarcha ma na sobie zbroję, na głowie koronę, w prawym ręku trzyma miecz. Odwraca się na w stronę ołtarza. U jego stóp klęczy mężczyzna, który próbuje go przed czymś powstrzymać. Z prawej strony stoi kilku księży, po lewej natomiast kilku rycerzy.

Gdy po śmierci króla Bolesława Chrobrego w 1025 r. władzę w państwie Piastów objął Mieszko II, było ono u szczytu potęgi. Jednak młody, wykształcony król (był pierwszym polskim władcą, który umiał czytać i pisać) musiał się mierzyć z opozycją wewnętrzną i najazdami zewnętrznymi. Państwo uległo znacznemu osłabieniu, a po śmierci Mieszka II w 1034 r. praktycznie przestało istnieć. O skali chaosu może świadczyć z jednej strony reakcja pogańska, czyli powrót do dawnych wierzeń, z drugiej – bezkarne złupienie przez Czechów Śląska i Wielkopolski wraz z zagrabieniem relikwii św. Wojciecha.

Początek XI w. był w Europie okresem ugruntowania i dominacji chrześcijaństwa. Ostatnie enklawy pogaństwa znajdowały się u północno‑wschodnich granic ówczesnych ziem polskich – wierni swoim plemiennym wierzeniom pozostawali Prusowie, Jaćwingowie i Litwini.

W większości krajów europejskich jako ustrój społeczny ukształtował się feudalizm, a o polityczną przewagę zabiegało Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego – cesarze ingerowali w sprawy Słowiańszczyzny, utrzymali mocną pozycję we Włoszech i obronili się przed próbą uzależnienia od papiestwa. Po tzw. wielkiej schizmie i podziale chrześcijaństwa Bizancjum wciąż pozostawało potęgą, choć mierzyło się z pierwszymi najazdami muzułmańskich plemion tureckich.

Odnowienie państwa

Kraj piastowski odbudował i ponownie zjednoczył syn Mieszka II, Kazimierz nazwany Odnowicielem. Po powrocie do kraju w 1039 r. (niektórzy kronikarze podają, że rok później) wskrzesił on zniszczoną organizację państwową i kościelną. W polityce zagranicznej Kazimierz Odnowiciel oparł się na sojuszu z Rusią. W 1047 r. pokonał księcia Miecława i przywrócił polskie panowanie na Mazowszu.

Przeniósł z Gniezna do Krakowa główny ośrodek władzy państwowej i odnowił tamtejsze biskupstwo (przy okazji w 1044 r. ufundował opactwo benedyktynów w Tyńcu). W 1050 r. wyzwolił też zagarnięty przez Czechów Śląsk, choć zgodził się na płacenie corocznego trybutu. Książę Kazimierz Odnowiciel panował do 1058 roku. Nie udało mu się odzyskać królewskiej korony, uczynił to dopiero w 1076 r. jego syn Bolesław II Szczodry.

RXGd5e0mGMlVC

Mapa przedstawia Polskę za panowania Kazimierza Odnowiciela. Polska w granicach około 1040 roku obejmowała Wielkopolskę z arcybiskupstwem z Gnieźnie i biskupstwem w Poznaniu oraz klasztorami w Mogilnie i Lubinie, Mazowsze, gdzie granice wyznaczała Wisła. Polska z około 1040 roku zaczynała się od Wisły na zachód. W jej skład wchodziła też Małopolska z biskupstwem w Krakowie i klasztorem w Tyńcu. Na mapie zaznaczono ziemie odzyskanie przez Polskę w latach 1040‑1058. Należały do nich: Mazowsze (od 1038 do 1047 państwo Miecława), na prawym brzegu Wisły z miastem Płock oraz Śląsk (od 1039 do 1050 roku czeski) z biskupstwem we Wrocławiu. Granica Polski około 1058 roku powiększyła się o te dwa obszary. Polska nie miała dostępu do morza, ponieważ Pomorze Gdańskie z Gdańskiem należało do Pomorzan, którzy graniczyli na zachodzie z Wieletami, a na wschodzie z Prusami. W legendzie mapy jest także informacja o trasie najazdu Brzetysława w 1038 lub 1039 roku. Jedna trasa prowadzi z Pragi do Wrocławia i dalej na północ, do Gniezna. Druga, alternatywna trasa jest dłuższa i prowadzi z Pragi na wschód przez Grodziec Golęszycki, do Krakowa i na północ do Gniezna.

Odzyskane królestwo

Bolesław II Szczodry, który otrzymał imię po swoim pradziadzie Bolesławie I Chrobrym, jeszcze jako książę prowadził aktywną politykę zagraniczną. Zaangażował się m.in. w konflikt dynastyczny na Węgrzech (w 1060 r. zorganizował wyprawę do tego kraju w celu osadzenia na tronie swojego sojusznika i kuzyna Beli I) i Rusi (wielkim księciem kijowskim był spokrewniony z nim Izjasław I). Chcąc osłabić cesarza niemieckiego Henryka IV w jego sporze z papieżem o inwestyturę, opowiedział się po stronie tego ostatniego.

Papież Grzegorz VII docenił starania księcia polskiego. Dzięki jego poparciu Bolesław Szczodry uzyskał zgodę na koronację królewską, która odbyła się w 1076 roku. Niestety wygórowane ambicje władcy doprowadziły do jego konfliktu z elitą, na czele której stanął biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa. Śmierć biskupa z rozkazu króla w 1079 r. doprowadziła do buntu przeciwko Bolesławowi. Władca musiał opuścić kraj; udał się na Węgry, gdzie zmarł.

Wypadki związane z usunięciem z kraju Bolesława Szczodrego, zwanego też Śmiałym, pierwszy przedstawił Gall Anonim, pół wieku po śmierci króla. Jego opowieść jest dość powściągliwa. Kronikarz pisze o biskupie zdrajcy, nie wymieniając zresztą jego imienia, a jednocześnie zwraca uwagę na zbyt okrutną karę – obcięcie członków – wymierzoną mu przez króla. Szczegóły tego wydarzenia przytoczył na przełomie XII i XIII w., ponad sto lat po śmierci biskupa Stanisława, kronikarz Wincenty zwany Kadłubkiem (sam pełniący funkcję biskupa krakowskiego). Według Kadłubka porywczy król, który już wcześniej niesprawiedliwie i surowo karał swoich poddanych, został upomniany przez biskupa Stanisława (kapłan zagroził mu klątwą). W odpowiedzi rozgniewany monarcha wdarł się z rycerzami do kościoła św. Michała na Skałce i zgładził mieczem biskupa, odprawiającego mszę.

Historycy wciąż dyskutują, czy opisane w kronicekronikakronice wypadki w jakimś stopniu odpowiadają rzeczywistości, czy może są tylko echem śmierci biskupa Tomasza Becketa (angielski arcybiskup, w 1170 r. publicznie zamordowany przez królewskich stronników przed ołtarzem katedry w Canterbury). Trudno dziś to rozstrzygnąć.

RO7Nrbxg7ffme

Ilustracja przedstawia ołtarz, przed którym leży ciało martwego mężczyzny, ubranego w szaty liturgiczne. Na podłodze widoczne są ślady krwi. Wokół ciała stoją uzbrojeni żołnierze. Jeden z nich chowa na pochwy miecz, który najprawdopodobniej użył do zabicia księdza.

Od chaosu do podziału

Rvsr9xROtjZKa1

Ilustracja przedstawia rycerza w zbroi, dosiadającego białego konia i wyruszającego z orszakiem. Na krużganku, spod którego odjeżdżają jeźdźcy, stoi para królewska. Kobieta w długiej sukni i płaszczu, na włosach ma chustę, a na nią założoną koronę. Obok niej król, prawą rękę wyciąga w stronę odjeżdżających. Na schodach stoi biskup w czapce z wydłużonych trójkątów (tak zwanej mitrze). Wokół orszaku stoją ludzie ubrani w stroje z epoki. Nad tłumem łopocze czerwona chorągiew. .

Władzę po Bolesławie Szczodrym przejął jego młodszy brat Władysław Herman. Nie prowadził on ekspansywnej polityki, skupiając się na pokojowym współistnieniu z sąsiadami. Jednak słaba pozycja i uzależnienie od elit kraju wymusiły na nim podzielenie się władzą z palatynempalatynpalatynem (wojewodą) Sieciechem – najpotężniejszym z możnych. Sprawował on faktyczne rządy przez niemal dwie dekady, zwalczając w bezwzględny sposób swoich przeciwników.

Taka postawa doprowadziła do buntu poddanych, których poparli synowie władcy: Zbigniew i Bolesław Krzywousty. Między rokiem 1097 a 1100 udało im się ukrócić władzę Sieciecha oraz własnego ojca. Wymogli oni również podział kraju na dzielnicedzielnicadzielnice: Mazowsze, gdzie pozostał Władysław Herman, Wielkopolskę i Kujawy, które przejął Zbigniew, oraz Śląsk i Małopolskę, które przypadły Bolesławowi Krzywoustemu.

R5Cj8mOvJ2RP81

Ilustracja przedstawia starszego mężczyznę ubranego w szaty liturgiczne. Ksiądz ubrany jest w długi, strojny płaszcz, zapinany na piersiach na okrągłe zapinki. W lewym ręku trzyma modlitewnik, a w prawym długą laskę zakończoną krzyżem. Na głowie ma mitrę, czapkę o wydłużonym kształcie, składająca sie z dwóch trójkątów. Za nim tabliczka z napisem w języku łacińskim. W lewym dolnym rogu herb, z wpisanymi literami S oraz I .

Po śmierci Władysława w 1102 r. Zbigniew zajął Mazowsze. Obaj bracia rządzili samodzielnie, lecz Bolesław kwestionował pozycję Zbigniewa. W 1106 r. doszło między nimi do konfliktu, w wyniku którego pokonany Zbigniew musiał opuścić kraj. Po czterech latach wrócił z wygnania w Niemczech, wkrótce potem został oślepiony przez swojego brata i zmarł.

Po śmierci Zbigniewa Bolesław Krzywousty próbował rozwiązywać problemy wewnętrzne, kontynuował działania prowadzące do zajęcia Pomorza i ostatecznie przyłączył je do Polski. Zacieśnił sojusze z Rusią i Węgrami, a także uregulował stosunki z Czechami. Wielkim sukcesem było również uzyskanie przez polski episkopat w 1136 r. BullibullaBulli gnieźnieńskiej, potwierdzającej istnienie niezależnego arcybiskupstwa, nad którym kontrolę chcieli wcześniej przejąć duchowni niemieccy.

W 1138 r. Bolesław Krzywousty podzielił kraj między swoich synów, powierzając honorowe przywództwo (pryncypatpryncypatpryncypat) najstarszemu z nich Władysławowi II.

Podział ziem polskich w 1138 roku

Nie wiemy, czy tzw. testamenttestamenttestament Krzywoustego został kiedykolwiek spisany. Wcześniejsi Piastowie nigdy tego nie robili.

Podział państwa na szereg mniej lub bardziej samodzielnych księstw dzielnicowych był zjawiskiem dość typowym dla całej feudalnej Europy. Podobne były też przyczyny rozdrobnienia, m.in.: traktowanie państwa przez monarchów jako własności, walka o wpływy możnowładców (w mniejszych księstwach ich pozycja ulegała wzmocnieniu), brak wykształconej świadomości narodowej czy brak powiązań gospodarczych w skali kraju.

Rozdrobnieniu najwcześniej uległa Francja (987 r.), lecz trwało ono stosunkowo krótko (do 1302 r.). Z kolei w Niemczech rozbicie zaczęło się późno, w połowie XIII w., ale trwało długo, do połowy XIX w. (do pełnego zjednoczenia doprowadził dopiero kanclerz Otto von Bismarck w 1870 r.).

Trwałe rozbicie

Intencją Bolesława Krzywoustego przy podejmowaniu decyzji o podziale kraju na księstwa nie było jego rozbijanie, ale dalsze sprawne zarządzanie z jednoczesnym uniknięciem walki o władzę między synami po jego śmierci. Utrzymanie wspólnoty piastowskich księstw miała ułatwić tzw. dzielnica senioralna, której granice wyznaczono tak, aby bezpośrednio sąsiadowała z każdą z pozostałych dzielnic (obejmowała pas ziemi od Gdańska do Krakowa). Senior miał sprawować władzę zwierzchnią, odpowiadać za politykę zagraniczną i ewentualne rozsądzanie sporów między braćmi.

W praktyce system ten się nie sprawdził. Walk między braćmi nie udało się uniknąć. Już w 1146 r. wygnali Władysława (stąd przydomek Wygnaniec). Przeciwko seniorowi opowiedział się m.in. metropolita gnieźnieński Jakub ze Żnina, co ośmieliło rebeliantów i przyspieszyło ich zwycięstwo.

RY3ZMilO1s2L6

Obraz przedstawia młodego mężczyznę. Ma poważny wyraz twarzy, nosi krótkie włosy. Na ramionach ma narzuconą ozdobną tkaninę, spiętą na prawym ramieniu. Książę ma nakrycie głowy ozdobione szlachetnymi kamieniami.

Władzę przejął Bolesław Kędzierzawy. Zasłynął on m.in. z prób chrystianizacji pogańskich plemion pruskich, czym wpisał się niejako w nurt średniowiecznych krucjat, trwających z największym nasileniem od końca XI do końca XIII wieku. Początkowo odnosił sukcesy, zmusił również Prusów do płacenia trybututrybuttrybutu, jednak wysiłek włożony w próby zdobycia nowej prowincji został zaprzepaszczony po klęsce w 1166 roku. W zorganizowanej wówczas na mazurskich bagnach zasadzce zginął dowódca wyprawy książę Henryk Sandomierski, sam zaś Bolesław Kędzierzawy ledwo uszedł z życiem.

Kolejnym seniorem został Mieszko III Stary, a jego władzę uznali wszyscy książęta w Polsce. Z tego powodu tytułował się księciem całej Polski (dux totius Poloniae), a na monetach bitych w tym czasie przez żydowskich mincerzy pojawił się nawet tytuł królewski. Zasługą Mieszka Starego było m.in. odzyskanie zwierzchności nad Pomorzem Zachodnim. Nie poradził sobie jednak z buntem możnowładców i został wygnany, a rządy przejął Kazimierz Sprawiedliwy. Ostatecznie zasada senioratu upadła w 1180 r. na zjeździe w Łęczycy, gdzie Kazimierz Sprawiedliwy zagwarantował dziedziczenie ziemi krakowskiej swoim synom. Tym samym zrezygnowano z zasady obejmowania władzy w dzielnicy senioralnej przez najstarszego z Piastów, a do tego zezwolono na zmiany granic tej dzielnicy w przyszłości.

R1LRAaMRNndTz

Na obrazie jest duża sala. Są w niej zgromadzeni ludzie. W sali są zgromadzeni dostojnicy duchowni i świeccy. Jedni siedzą, inni stoją. Na pierwszym planie obrazu na podwyższeniu stoi krzyż.

W konsekwencji zaczęły powstawać kolejne, często rywalizujące ze sobą księstwa. Próby zjednoczenia podejmowali na początku XIII w. Henrykowie Śląscy, m.in. Henryk Brodaty i Henryk Pobożny. Jednak najazd tatarski i klęska pod Legnicą, gdzie zginął ten ostatni, zniweczyły ich wysiłki.

Najważniejsze wydarzenia

Najważniejsze postacie

Słownik

Słowa kluczowe

kanonizacja, księstwa, Piastowie, Polska w XI–XII w., rozbicie dzielnicowe, seniorat, średniowiecze, testament, Polska pierwszych Piastów

Bibliografia

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska‑Bondaruk, Warszawa 1997.

J. Wyrozumski, Wielka historia Polski, t. 2, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. – 1370), Kraków 1999.

M. Maciorowski, B. Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Warszawa 2018.

S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Warszawa 2013.