O panowanie nad morzem

Zdobycie panowania nad morzami miało kluczowe znaczenie dla obu walczących w I wojnie światowej stron: państw ententy i państw centralnych. Wielka Brytania, jako państwo wyspiarskie i kolonialne, była zależna od transportu żołnierzy oraz dostaw żywności i produktów przemysłowych. W przypadku Niemiec import odgrywał również bardzo ważną rolę. Z tego powodu zdobycie i utrzymanie panowania nad szlakami morskimi było w żywotnym interesie obu walczących stron. Celem było nie tylko zapewnienie dostaw do swojego państwa, ale też przerwanie dostaw do państwa, z którym się prowadziło wojnę. Obie strony od początku wojny starały się więc ustanowić blokadęblokada morskablokadę wokół wód terytorialnych swojego przeciwnika. Niemcy na początku XX w. podjęli program rozbudowy własnej floty wojennej i od tego czasu sukcesywnie, aż do wybuchu I wojny światowej, wzrastała liczba niemieckich okrętów. Mimo to Wielkiej Brytanii udało się zachować przewagę na morzach. Początkowo to zatem Brytyjczycy byli tą stroną, która odnosiła większe sukcesy w walce na morzach. Niedługo po wypowiedzeniu wojny, w sierpniu 1914 r., Wielka Brytania ustanowiła blokadę kontynentalną wokół Niemiec i wczesną jesienią ogłosiła utworzenie strefy wojennej. Oznaczało to, że każdy statek, który znalazłby się w pobliżu niemieckich wód terytorialnych, mógł zostać zatopiony jako ten, który potencjalnie dostarczał Niemcom potrzebnych produktów.

Flota mocarstw europejskich w 1914 r.

Określ, który z bloków sojuszy miał przewagę w liczebności okrętów. Które mocarstwo najsłabiej się prezentowało pod tym względem? Jaka mogła być twoim zdaniem tego przyczyna?

Indeks górny Na podstawie: Alan Farmer, An Introduction to Modern European History 1890‑1990, Hodder Murray, 2007, s. 71. Indeks górny koniec^{Na podstawie: Alan Farmer, An Introduction to Modern European History 1890‑1990, Hodder Murray, 2007, s. 71.}

RQJlGRA5QCFvv

Fotografia przedstawia wielki okręt wojenny płynący po morzu. Statek ma dwa kominy, z których wylatuje ciemny dym oraz wysoki maszt, na którym powiewa flaga Wielkiej Brytanii.

„Strzelać bez ostrzeżenia”

Niemieckie dowództwo stawało się coraz bardziej świadome, że wobec dominacji brytyjskiej na morzach jedyną szansą na odwrócenie sytuacji i zapewnienie sobie przewagi jest wprowadzenie na większą skalę okrętów podwodnych. Pierwsze tego typu okręty pojawiały się w niemieckiej flocie na początku XX w. Gdy wybuchła wojna, flota niemiecka posiadała już ok. 30 takich jednostek. Do końca wojny w niemieckich stoczniach powstało 360 okrętów podwodnych, z czego 178 zostało zatopionych w czasie działań wojennych.

R1BPuNu961qiz

Fotografia przedstawia eksponat muzealny, pierwszy statek podwodny przypominający wielką, przykrytą balię ze śmigłem z tyłu i wystającym czubkiem na przodzie. Po bokach widać dwa okna z kratami. Wokół statku na ścianie widać inne eksponaty: obrazy, dzwony i herby.

W dalszym ciągu było to jednak znacznie mniej niż we flotach innych państw alianckich. Tym jednak brakowało ogólnej strategii prowadzenia działań morskich z wykorzystaniem okrętów podwodnych i używano ich głównie do patrolowania wybrzeży. W 1915 r. dla wszystkich stało się jasne, że wojna nie skończy się szybko, i w niemieckim dowództwie zaczęto rozważać zastosowanie efektywniejszych środków. W ten sposób do służby zostały wprowadzone niemieckie okręty podwodne zwane U‑Bootami. Wody okalające Wielką Brytanię uznano za strefę wojenną, a wszystkie statki – zarówno pasażerskie, jak handlowe – znajdujące się w jej obrębie mogły zostać zatopione.

RI6OjeWJqzW74

Fotografia przedstawia statek pasażerski, z trzema dymiącymi kominami i dwupiętrowym pokładem. Z przodu i z tyły statku widać maszty. Na pokładzie widać ludzi trzymających się barierek. Cały statek przechyla się na lewą stronę, do środka dostaje się woda. W oddali widać okręt wojenny z dymiącym kominem.

Pierwsze miesiące podwodnej ofensywy przyniosła przechylenie się szali zwycięstwa na morzach na stronę niemiecką. Straty przeciwnika były nawet większe, niż przewidywano. Zatopienie amerykańskiego statku pasażerskiego „Lusitanii” przez niemieckiego U‑Boota w maju 1915 r. spowodowało zatarg dyplomatyczny ze Stanami Zjednoczonymi. W konsekwencji Niemcy zostały zmuszone do zawieszenia nieograniczonej wojny podwodnejnieograniczona wojna podwodnanieograniczonej wojny podwodnej. Stany Zjednoczone wprawdzie nie przystąpiły jeszcze do wojny, ale tragedia „Lusitanii” stała się początkiem końca ich neutralności w konflikcie.

RPiGLmoVYCovv

Ilustracja przedstawia fragment mapy północnej Europy z zaznaczonymi strzałkami planem bitwy morskiej pomiędzy Niemcami i Wielką Brytanią na Morzu Północnym. Starcie to, to bitwa jutlandzka, a przedstawione działania przypadły na okres od 30 do 31 maja 1916 roku. Na mapie zaznaczono ruchy krążowników liniowych, prowadzą one ze wschodnich wybrzeży Szkocji przez Morze Północne aż do zachodnich wybrzeży Danii. Od strony wybrzeża Holandii wyruszył okręt wojenny na północ. Z północnych wybrzeży Szkocji wyruszyły okręty wojenne, które popłynęły na wschód w stronę wybrzeży z Norwegią. Dwie miniaturowe mapy, które widnieją po prawej stronie pokazują działania krążowników. Mapa u góry z 31 maja z godzin od 15:30 do 17:30. Mapa u dołu przedstawia główne stracie z 31 maja z godzin 15:30-21:00.

Bitwa stoczona niedaleko Półwyspu Jutlandzkiego była jedną z największych bitew morskich. Siły brytyjskie były znacznie większe i flota niemiecka po kilkugodzinnej wymianie ognia wycofała się pod osłoną nocy. Bitwa nie przyniosła żadnego rozstrzygnięcia. Niemcy wprawdzie stracili mniej jednostek i o połowę mniejszym tonażu, ale Wielka Brytania zdołała utrzymać dominację na morzach i skutecznie prowadzić blokadę Niemiec. Flota niemiecka resztę wojny spędziła w porcie w Kilonii, a Niemcy skupili się na podwodnych działaniach bojowych.

Sukces czy porażka?

W 1917 r. Niemcy – wbrew obietnicy danej Stanom Zjednoczonym dwa lata wcześniej –wznowiły nieograniczoną wojnę podwodną, doprowadzając do znaczących przerw w dostawie żywności i innych towarów do Wielkiej Brytanii. W pewnym momencie Anglicy mieli zapasy żywności na sześć tygodni i groził im głód. Niemieckie U‑Booty torpedowały nie tylko okręty wojskowe, ale także pasażerskie i cywilne. Okazały się jednak bronią obosieczną – ich zastosowanie w działaniach wojennych przyczyniło się do przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny.

R1VT1bChWqgLn

Ilustracja przedstawia mężczyznę z długimi wąsami w mundurze wojskowym, siedzącego przy biurku i przedzierającego papier z zapisanymi warunkami umowy z USA. Papier trzymany jest nad otwartym koszem na śmieci, w którym już znajduje sie inny dokument z nagłówkiem: Belgia. Na górze napis: Just like that!

Z czasem państwa alianckie opracowywały coraz skuteczniejsze sposoby ochrony przed niemieckimi U‑Bootami. Na odcinku ponad 400 km zamontowano na Morzu Północnym potężne bariery w postaci zapór minowych i stalowych sieci, mających wyłapywać wrogie okręty podwodne. Wprowadzono także system konwojówkonwój morskikonwojów, polegający na tym, że statki pasażerskie i handlowe były eskortowane przez inne statki, a czasem nawet samoloty.

R27bylVTP14xJ1

Fotografia przedstawia kilka płynących obok siebie statków z dymiącymi kominami. Na pierwszym planie dwóch marynarzy stojących na pokładzie jednego z nich i obserwujących morze.

System konwojów znany był z epok wcześniejszych, początkowo chroniły one statki przed napadami korsarzy i piratów. W czasie I wojny światowej z kolei stały się formą przeciwdziałania atakom U‑bootów. Konwojowanie statków handlowych spowodowało, że niemieckie okręty podwodne musiały unikać spotkań z jednostkami przeciwnika, zamiast je atakować, i coraz trudniej im było zająć odpowiednią pozycję do torpedowania. Zdaniem historyka Paula E. Fontenoya system konwojów pokonał niemiecką kampanię okrętów podwodnych.

Wprowadzenie konwojów było punktem zwrotnym w działaniach morskich I wojny światowej. Do listopada 1917 r. 99 konwojów przybiło bezpiecznie do portów, a tylko 10 zostało utraconych. Wykrywanie i lokalizowanie U‑Bootów stało się o wiele łatwiejsze, odkąd zaczęto używać sonarusonarsonaru, umożliwiającego wychwytywanie dźwięków silników pod wodą. Dodatkowo z powodu przyłączenia się Stanów Zjednoczonych do wojny przewaga państw alianckich na morzach stawała się coraz wyraźniejsza. Niemcy traciły coraz więcej swoich łodzi podwodnych i nie byli w stanie ich zastąpić nowymi. Nieograniczona wojna podwodna nie przyniosła Niemcom oczekiwanych rezultatów, mimo że w czasie trwania konfliktu zatopili ogromną ilość niemal 11 mln ton ładunku i nieraz byli blisko doprowadzenia Wielkiej Brytanii na skraj przetrwania.

R8zC7vzfaKjau

Wykres słupkowy przedstawiający straty państw alianckich i neutralnych z powodu ataków przez niemieckie u‑boty w lata tysiąc dziewięćset siedemnaście, osiemnaście według danych niemieckiej marynarki wojennej. Wykres pokazuje, że największe straty w pierwszym roku poniosły brytyjskie statki handlowe i statki handlowe reszty aliantów, w kolejnym roku liczba ta spada prawie o połowę.

Słownik

Słowa kluczowe

I wojna światowa, nieograniczona wojna podwodna, okręt podwodny, blokada morska, konwój morski

Bibliografia

A. Farmer, An Introduction to Modern European History 1890‑1990, Hodder Murray, 2007.

J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, PWN, Warszawa 2012.

J. Pajewski, Historia powszechna 1871‑1918, PWN Warszawa 1994.

K. Rogers, J. Thomas, History. 20th Century World. Causes, practices and effects of wars, Pearson 2010.