Francuskie zauroczenie

Początki sympatii Jana Sobieskiego do Francji i jego późniejszych związków z tzw. stronnictwem francuskim sięgają marca 1655 roku i wiążą się z... miłością. Podczas jednej z zabaw dworskich 26‑letni Sobieski poznał niespełna 20‑letnią Marię Kazimierę de La Grange d’Arquien. Młoda Francuzka była córką Franciszki de la Châtre – ochmistrzyni dworu polskiej królowej Ludwiki Marii Gonzagi (żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza). Zrodziło się uczucie, które – mimo przeciwności losu – zostało uwieńczone ślubem i przetrwało wiele lat.

Związkowi temu patronowała sama królowa, zręcznie przeciągając młodego, obiecującego chorążego wielkiego koronnego na stronę stronnictwa francuskiego. Sobieski jednak przegrał rywalizację o rękę Marii Kazimiery, która w 1658 r. wzięła ślub z niezwykle zamożnym Janem „Sobiepanem” Zamoyskim. Wedle przekazów z epoki, Marię i Jana Sobieskiego cały czas łączyło uczucie, a romans Jana Sobieskiego i Marii Kazimiery (zwanej zdrobniale: Marysieńka) stanowił wówczas tajemnicę poliszynela.

Do tzw. opcji francuskiej skłoniła Sobieskiego również chęć zmiany kształtu ustrojowego Rzeczypospolitej. Stronnicy Francji dążyli do reform, polegających m.in. na ograniczeniu liberum vetoliberum vetoliberum veto, uporządkowaniu sposobu sejmowania, wzmocnieniu pozycji króla, wprowadzeniu wyboru kolejnego władcy za życia jego poprzednika (electio vivente rege) itp. Zmierzali oni też do zacieśnienia związków z Francją i odejścia od współpracy z Habsburgami.

Sobieski, który w czasie potopu szwedzkiego powrócił pod komendę Jana Kazimierza, był oddanym członkiem stronnictwa francuskiego. Jednocześnie był sojusznikiem króla aż do jego abdykacji w 1668 roku.

Po stronie króla

Jan Sobieski, od 1659 r. poseł na sejm Rzeczypospolitej z województwa lubelskiego, w 1661 r. po raz pierwszy otrzymał za swą profrancuską działalność ze skarbu tego kraju 4800 liwrów (tego typu wynagradzanie przez obce dwory było w owych czasach dość powszechną praktyką).

Dwa lata później, na sejmie w 1661 r. Sobieski podpisał list magnatów polskich do Ludwika II de Bourbon‑Condé'a, zwanego Kondeuszem Wielkim, marszałka Francji i wybitnego dowódcy. W liście tym część polskich możnych zgłosiła gotowość poparcia kandydatury Francuza do tronu polskiego. W odpowiedzi Sobieski dostał z dworu Ludwika XIX kolejne 4800 liwrów, w 1662 r. następne 8000 liwrów, w 1665 r. – 12 000 liwrów, a w czasie elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego aż 20 000 liwrów.

W czasie rokoszu Lubomirskiego, sprzeciwiającego się umacnianiu władzy królewskiej Sobieski, jako członek stronnictwa francuskiego, stanął po stronie króla Jana Kazimierza, dowodząc rozbitymi oddziałami jazdy w bratobójczej bitwie pod Mątwami (13 lipca 1666 r.).

W sądzie sejmowym nad przywódcą antykrólewskiej rebelii – Jerzym Lubomirskim, Sobieski nie wziął udziału. Długo też odmawiał przyjęcia ofiarowanej mu na początku 1665 r. laski marszałka wielkiego koronnego (odebranej Lubomirskiemu karnie za zdradę). Dlaczego? Częściowo powodem był sprzeciw znacznej części szlachty, popierającej Lubomirskiego lub przynajmniej broniącej jego praw do laski marszałkowskiej (zwyczajowo nadawanych dożywotnio), wynikało to także z pewnej uczciwości wobec dawnego dowódcy.

Ciekawostka

Bitwa pod Mątwami

R1BHbB4YcOjIx

Ilustracja przedstawia scenę bitwy na wzgórzu. Wojownicy walczą długimi włóczniami oraz szablami. Jeden z walczących obsługuje działo armatnie. Nad żołnierzami stoi duchowny z krzyżem w ręku.

Prawdopodobnie największe bratobójcze starcie w dziejach Rzeczypospolitej. Zginęło w nim ponad 4 tys. walczących, w tym kwiat armii polskiej – żołnierze Stefana Czarnieckiego, zahartowani w walkach w Polsce, Danii i na Ukrainie. Przeciwni reformom kraju rokoszanie 13 lipca 1666 r. pokonali wojska wierne królowi Janowi Kazimierzowi. W końcowej fazie bitwy nastąpił hańbiący epizod: Polacy pod wodzą Lubomirskiego wymordowali kilka tysięcy jeńców – żołnierzy królewskich.

W wyniku przegranej wojsk Jana Kazimierza 31 lipca 1666 roku zawarto ugodę w Łęgonicach, która zatrzymała planowane reformy państwa – król zmuszony został do rezygnacji z planów wprowadzenia w Polsce kolejnej elekcji za życia poprzedniego króla (vivente rege), co m.in. miało zapewnić większą ciągłość władzy i przewidywalność prowadzonej polityki. Jerzy Lubomirski został przywrócony do czci, lecz nie do urzędów, miał przeprosić władcę i udać się na wygnanie. Zmarł we Wrocławiu na początku 1667 roku.

Sobieski w opozycji

W czasie zmagań z rokoszanami Sobieski był już żonaty. Ślub z owdowiałą w kwietniu 1665 r. Marią Kazimierą wziął najpierw 14 maja 1665 r. (ceremonia była tajna, bo trwała jeszcze żałoba), a oficjalnie 5 lipca 1665 roku. Ślub był wielkim wydarzeniem w ówczesnej Europie. Udzielił go nuncjusz apostolski Antonio Pignatelli (późniejszy papież Innocenty XII), zaś relację z niego zamieściła największa wówczas gazeta w świecie – „Gazette de France”.

RaSb5omAXT2nt1

Ilustracja przedstawia portret kobiety. Kobieta siedzi, ma lewą rękę opartą na stoliku, na którym leży korona. W prawej ręce trzyma złote jabłko. Ma pociągłą twarz i pomalowane na czerwono usta. Ma długie, ciemne włosy oraz perły na szyi. Ubrana jest w długą, złotą suknię.

W dniach 6‑16 października 1667 r. Sobieski pobił pod Podhajcami pięciokrotnie liczniejszych Kozaków i Tatarów pod wodzą hetmana Piotra Doroszenki (ten ostatni uznał zwierzchność króla polskiego i złożył mu przysięgę na wierność). Zwycięstwa te przyniosły zmianę wizerunkową Sobieskiego, który w opinii niechętnej mu wcześniej szlachty urósł do rangi bohatera.

W lutym 1668 r. Sobieski został hetmanem wielkim koronnym. Funkcja ta wiązała się z ogromnymi wpływami. Przyszły król zaczął nie tylko sprawować władzę nad wojskiem, ale również (częściowo) nad dyplomacją, stając się jednym z najważniejszych polityków w państwie. Dzięki swoim sukcesom wojennym zyskał olbrzymie poparcie społeczne. Część szlachty świadoma kryzysu, w jakim znalazła się Rzeczpospolita, chciała dla Sobieskiego więcej władzy. Świadczyły o tym liczne uchwały sejmików, wzywające hetmana do przejęcia kontroli nad krajem. Z szansy na objęcie funkcji de facto dyktatora przyszły król jednak nie skorzystał.

Na sejmie abdykacyjnym 16 września 1668 r. Sobieski podpisał akt, potwierdzający abdykację króla Jana II Kazimierza z dynastii Wazów. Był to jedyny w historii Polski dobrowolny akt zrzeczenia się korony. Król początkowo pozostawał jeszcze w kraju, dzieląc czas między huczne rozrywki, a kontemplację u kamedułów na Bielanach pod Warszawą. Potem wyjechał do odziedziczonych po matce dóbr w Żywcu, a po wyborze nowego króla udał się do Francji (ponoć na decyzję o emigracji wpłynęło to, że były król nie mógł znieść życia pod panowaniem dawnego podwładnego).

Tymczasem Sobieski, wraz z prymasem Mikołajem Prażmowskim, stanął na czele stronnictwa francuskiego i przed elekcją poparł kandydaturę do korony księcia Kondeusza Wielkiego. Zwolennikami Francuza byli też m.in. kanclerz wielki litewski Krzysztof Zygmunt Pac i podskarbi wielki koronny Jan Andrzej Morsztyn. Animozje wobec cudzoziemców jednak zwyciężyły i w czerwcu 1669 r. na króla wybrany został Michał Korybut Wiśniowiecki.

Sobieski przeszedł do magnackiej opozycji, stając się członkiem profrancuskiego stronnictwa – tzw. „malkontentów”. Zawiązał nawet wraz z innymi członkami stronnictwa spisek detronizacyjny, doprowadzając pierwszy raz w historii Rzeczypospolitej do zerwania sejmu koronacyjnego. Następnie król Francji Ludwik XIV powierzył Sobieskiemu misję popierania kandydatury do korony polskiej księcia Charles‑Paris’a d'Orléans‑Longueville’a. Sobieski stał się wówczas głównym wrogiem frakcji dworskiej, skupionej wokół Wiśniowieckiego. Gdy ta 16 października 1672 r. zawiązała przeciw stronnictwu „malkontentów” konfederację w Gołąbiu, Sobieski odpowiedział konfederacją w Szczebrzeszynie, zawiązaną 23 listopada tego samego roku. W marcu 1673 r. nastąpiło pojednanie obu zwaśnionych stron.

Czteroletnie panowanie Michała Korybuta Wiśniowieckiego oceniane jest zwykle krytycznie, a jeszcze gorzej sam król. W powszechnej opinii wybrany został on jedynie ze względu na pamięć o jego ojcu. Książę Jeremi Wiśniowiecki, mimo że był z pochodzenia Rusinem, przeszedł na katolicyzm i odegrał znaczącą rolę w tłumieniu powstania Chmielnickiego. O Michale Korybucie Wiśniowieckim jeden z historyków napisał, że „mówił ośmioma językami, ale w żadnym z nich nie miał nic ciekawego do powiedzenia”.

Po koronę

R3R8M4llj6YEs1

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma pulchną twarz, krótkie włosy, wąsy, drugi podbródek oraz ubrany jest w szatę z peleryną. Pod portretem znajduje się lustracja przedstawiająca żołnierzy na koniach. Kilka postaci leży martwych.

W latach 70. XVII w. Jan Sobieski miał okazję błysnąć talentem wojskowego dowódcy. W 1671 r. odparł duży najazd Tatarów, ale wobec buntu hetmana wielkiego litewskiego, przywódcy stronnictwa dworskiego Michała Kazimierza Paca, nie mógł dokończyć walk. Ostrzegał też króla o fatalnym stanie twierdzy w Kamieńcu Podolskim, ale Michał Korybut Wiśniowiecki nie zareagował. W 1672 r. twierdza padła i przeszła na 27 lat pod panowanie tureckie.

Jesienią tego samego roku Sobieskiemu udało się przeprowadzić jedną z genialniejszych operacji wojskowych w historii – tzw. wyprawę na czambuły tatarskie. Licząca zaledwie 3 tys. żołnierzy jazdy armia Rzeczpospolitej pobiła kilkudziesięciotysięczne wojska Tatarów, uwalniając 44 tys. ludzi z niewoli (tzw. jasyru). W listopadzie 1673 r. Sobieski odniósł kolejne brawurowe zwycięstwo nad Turkami, tym razem pod Chocimiem: z 30 tys. żołnierzy wroga ocalało zaledwie 4 tys.!

Wobec wielkich militarnych sukcesów hetmana wielkiego koronnego, wynik kolejnej elekcji przyjęto bez zdziwienia. Po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego (z powodu zatrucia żołądkowego), szlachta na sejmie elekcyjnym, jedynie przy sprzeciwie części posłów litewskich, wybrała 21 maja 1674 r. na króla Jana Sobieskiego.

Koronacja odbyła się dopiero w 1676 r. Sobieski odłożył ją na później w obliczu trudnej sytuacji państwa. Za najpilniejsze zadanie nowy król uznał zawarcie rozejmu z Turcją, odzyskanie Kamieńca Podolskiego i przywrócenie pokoju na południowych granicach państwa. W tym celu w 1674 r. wznowił on działania wojenne na froncie tureckim. Do wiosny 1675 r. Polakom udało się opanować całą prawobrzeżną Ukrainę i zablokować Kamieniec Podolski (ostatecznie twierdza została odzyskana w 1699 r., już za panowania Augusta II Mocnego). W 1675 r. zatrzymali najazd Turków pod Lwowem i obronili Trembowlę. Kiedy w sierpniu 1676 r. Turcy i Tatarzy wkroczyli na Pokucie (południowo‑zachodnia Ukraina), wojska Sobieskiego wyszły im naprzeciw. W dniu 24 września starły się z Tatarami pod Wojniłowem i Dołhą, a następnie cofnęły się pod Żurawno, gdzie Polacy założyli warowny obóz. Po zaciętych walkach trwających prawie trzy tygodnie, dnia 14 października 1676 r., doszło do zawieszenia broni. W dniu 17 października zawarto rozejm przyznający Rzeczypospolitej część utraconych traktatem w Buczaczu (z 1672 r.) ziem Podola i Ukrainy. Imperium Osmańskie zrezygnowało też z corocznego haraczu.

Sobieski chciał zapewnić Polsce silną pozycję międzynarodową, co wiązało się z inkorporacją lub złączeniem unią personalną z Prusami Książęcymi (tzw. polityka bałtyckapolityka bałtyckapolityka bałtycka). W tym celu potrzebna była współpraca ze Szwecją i Francją. Dnia 11 czerwca 1675 r. król zawarł tajny traktat w Jaworowie, który dotyczył przystąpienia Rzeczypospolitej do wojny z Brandenburgią, połączoną unią personalną z Prusami Książęcymi. Miało to przynieść korzyści obu stronom, gdyż Francja walczyła z armią Brandenburgii nad Renem (w ramach zmagań z koalicją hiszpańsko‑austriacko‑lotaryńską).

Aby rozpocząć wojnę na północnym‑zachodzie, należało zabezpieczyć granice południowe, a Turcy nie rezygnowali z ataków. Pokój z Rzeczpospolitą, potwierdzający postanowienia rozejmu w Żurawnie, sułtan Mehmed IV podpisał dopiero na początku kwietnia 1678 r. Turcja zwróciła Białą Cerkiew, zrezygnowała z haraczu, oddała brańców i zobowiązała się do poskromienia tatarskich i kozackich wypadów. Sobieski nie zlikwidował jednak zagrożenia tureckiego, czego efektem było prowadzenie niekorzystnej dla Polski polityki zbliżenia z Rosją.

Przez kolejnych 7 lat Polska nie prowadziła wojen. W tym czasie w kraju narastała opozycja przeciwko królowi, opłacana złotem przez Austrię i Brandenburgię. W Małopolsce uknuto nawet spisek detronizacyjny, by obalić Jana III Sobieskiego, a tron przekazać niemieckiemu księciu Karolowi Lotaryńskiemu, ożenionemu z wdową po królu Michale Korybucie Wiśniowieckim.

Król miał coraz więcej powodów do zmartwień. Polityka bałtycka Sobieskiego okazała się porażką. Przyczyną niepowodzenia była przede wszystkim postawa Francji, która mimo wcześniej zawartych traktatów zmieniła swoje cele polityczne. Kraj ten, wycieńczony wojną z koalicją hiszpańsko‑austriacko‑lotaryńską (brała w niej również udział Brandenburgia) zawierał układy pokojowe i polski sojusznik nie był już Francuzom potrzebny. Skutkiem tego było stopniowe ochładzanie relacji polsko‑francuskich, a w ostateczności zerwanie sojuszu, a nawet stosunków dyplomatycznych.

Po zmianie sojuszy

Dnia 31 marca 1683 r., po ponad miesiącu pertraktacji, Rzeczpospolita zawarła sojusz wojskowy z cesarzem rzymskim Leopoldem I Habsburgiem przeciwko Turcji (ówczesnej sojuszniczce Francji). Sobieski obawiał się, że Turcy szykujący się do rozpoczęcia wielkiej wojny zaatakują Rzeczpospolitą z terenu Podola, uderzając m.in. na Lwów i Kraków. Zarządził więc fortyfikację kraju i zaciąg do wojska. Stało się inaczej. Turcja najechała Austrię i wkrótce otoczyła Wiedeń.

Nie czekając na posiłki litewskie, Sobieski z wojskiem koronnym pomaszerował w błyskawicznym tempie, przemierzając 400 km w 8 dni, na odsiecz stolicy austriackiej. Pod jego dowództwem 12 września 1683 r. rozegrała się wielka bitwa pod Wiedniem, która zakończyła się pogromem muzułmańskich Turków. Zginęło ich 15 tys., a chrześcijan zaledwie 3 tys.

Ryh4Y0X1FcNj9

Ilustracja przedstawia mężczyznę w złotym stroju i czerwonej pelerynie na białym koniu. Mężczyzna unosi prawą rękę. Na głowie ma hełm z piórami. Jego koń ukazany jest w biegu. Ma uniesione przednie nogi. Za mężczyzną znajdują się żołnierze na koniach. Jeden z żołnierzy stoi i trzyma sztandar.

Papież Innocenty XI ustanowił z tej okazji na dzień 12 września święto imienia Maryi, które obchodzone jest do czasów współczesnych. W dniu 9 października, w marszu przez Węgry za cofającymi się Turkami, Sobieski odniósł jeszcze jedno znaczące zwycięstwo pod Parkanami, gdzie nieprzyjaciel stracił 10 tys. ludzi, a w grudniu wraz z całym swym wojskiem wrócił do Krakowa.

Rok po bitwie pod Wiedniem, w 1684 r., Austria, Wenecja i papieski Rzym zawiązały przeciwko muzułmańskiej Turcji Ligę ŚwiętąLiga ŚwiętaLigę Świętą. W jej skład weszła także Rzeczpospolita. Kolejne wyprawy Sobieskiego, organizowane w latach 1684‑1691, m.in. na Podole, Mołdawię i Wołoszczyznę, nie przyniosły jednak istotnych sukcesów militarnych. Powód? Krajowe intrygi, m.in. te prowadzone przez Sapiehów, układających się z elektorem brandenburskim Fryderykiem III. Sobieski – pomny bolesnych doświadczeń wojny domowej – potraktował jednak spiskowców łagodnie.

Sobieski, skupiony na wojnach z Turcją, nie zdołał wprowadzić reform ustrojowych, zdobyć terenów nadbałtyckich ani zabezpieczyć tronu dla swego najstarszego syna Jakuba. Królowi zależało na sukcesach militarnych, dlatego w 1686 r. zorganizował wielką wyprawę mołdawską, licząc m.in. na zniszczenie Tatarów budziackich i odzyskanie Kamieńca Podolskiego. W Mołdawii jednak nie uzyskał trwałych zdobyczy terytorialnych. W tym samym roku, 6 maja 1668 r., zabiegając o poparcie Rosji w wojnie z Turkami, zawarł w Moskwie niekorzystny traktat pokojowy (tzw. traktat Grzymułtowskiego), w którym potwierdzone zostały warunki rozejmu z Andruszowarozejm andruszowskirozejmu z Andruszowa sprzed 20 lat, co oznaczało rezygnację ze Smoleńska i wschodniej Ukrainy z Kijowem. Rosjanie zapewnili też sobie opiekę nad wyznawcami prawosławia, co w przyszłości stało się pretekstem do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej.

W latach 1685–1686 Sobieski, współpracując z Austrią i Wenecją, szukał nowych sprzymierzeńców w walce z imperium osmańskim. Król próbował stworzyć koalicję antyturecką z Persją, Chanatem Krymskim, a nawet z Abisynią . Inicjatywa zakończyła się niepowodzeniem, m.in. dlatego, że została zablokowana przez dyplomację francuską. Polski król również stał się celem francuskich manipulacji – Francuzi obiecywali mu korzyści pod warunkiem zerwania z dotychczasowymi sprzymierzeńcami. Sobieski był zmuszony lawirować pomiędzy Austrią i Francją oraz Szwecją, co ostatecznie odbiło się na jego koncepcji polityki bałtyckiej.

Mecenas sztuki

RHFwhXHDwUe9c1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny. Ma długie, ciemne włosy, wąsy oraz małą bródkę. Ma duży nos oraz głębokie zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w luźną szatę. Siedzi przy biurku. Lewą ręką dotyka globus, na którym są narysowane zwierzęta. W prawej ręce trzyma pióro. Ręka jest oparta o otwartą księgę. W tle znajduje się półka z książkami.

Jan III Sobieski był nie tylko zdolnym dowódcą, ale również mecenasem sztuki. W czasach swojego panowania roztoczył opiekę nad wybitnymi artystami, m.in. nad: architektami –Tylmanem z Gameren i Augustynem Loccim, rzeźbiarzem – Andreasem Schlüterem, malarzami – Danielem Schultzem i Jerzym Eleuterem Szymonowiczem Siemiginowskim, humanistami – Wespazjanem Kochowskim, Joachimem Pastoriusem, Wojciechem Stanisławem Chrościńskim, Janem Schultzem‑Szuleckim czy matematykami i astronomami – Janem Heweliuszem, Adamem Adamandym Kochańskim. Król odwiedzał też obserwatorium Gdańskiego Heweliusza. Doceniał jego zasługi dla nauki, dlatego zapewnił astronomowi dożywotnią pensję i zwolnił jego browar z podatków, za co ten odwdzięczył mu się, nazywając nowo odkryty gwiazdozbiór „Tarczą Sobieskiego”. Gdy Heweliusz, dzięki m.in. wsparciu króla, opublikował Atlas ciał niebieskich (łac. Prodromus astronomiae cum catalogo fixarum et firmamentum Sobiescianum) – najdokładniejszy wówczas katalog gwiazd, zawierający 1564 pozycji, zadedykował go Sobieskiemu.

Król zgromadził też dużą bibliotekę, wybudował pałac w Wilanowie, ufundował kościół kapucynów przy ul. Miodowej w Warszawie (jako votum za wiktorię wiedeńską, tam spoczywa jego serce), kościół św. Kazimierza na Nowym Mieście w Warszawie, kaplicę królewską w Gdańsku i przebudował jedną z kamienic na rynku we Lwowie.

Słownik

Słowa kluczowe

Ustrój, społeczeństwo i kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII w., Polityka wewnętrzna i zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII w., Francja, Jan III Sobieski, Rzeczypospolita Obojga Narodów, Święta Liga, traktat w Jaworowie, Turcja, wojna polsko‑turecka

Bibliografia

L. Podhorodecki, Wiedeń 1683, Warszawa 2012.

H. Widacka, Lew Lechistanu, Warszawa 2010.

Z. Wójcik, Jan III Sobieski, Warszawa 1991.