Sposoby rozprzestrzeniania się owoców i nasion roślin okrytonasiennych

W zależności od rodzaju sił uczestniczących w rozprzestrzenianiu się owocówowocowoców i nasionnasiononasion roślin okrytonasiennych można wyróżnić dwa podstawowe sposoby ich rozsiewania: autochorięautochoria (samosiewność)autochorię, czyli samosiewność, oraz allochorięallochoria (obcosiewność)allochorię, czyli obcosiewność. Rozprzestrzenianie się owoców nie zawsze jest oparte na jednej metodzie transportu. Korzystanie z większej liczby możliwości przemieszczania się zapewnia większy sukces w rozszerzaniu zasięgu występowania. Zależy to od warunków środowiska oraz od odpowiednich przystosowań owoców.

Autochoria, czyli samosiewność

Autochoria zachodzi przy wykorzystaniu własnych sił rośliny, które samoczynnie uwalniają i rozrzucają nasiona. Samorzutne rozsiewanie nasion jest efektem uaktywnienia mechanizmów, do których zalicza się ruchy eksplozyjne (balistyczne) oraz higroskopowe. Ruchy eksplozyjne zachodzą wtedy, kiedy dany organ zawiera komórki o dużym turgorzeturgorturgorze oraz sztywną tkankę wzmacniającą, która uniemożliwa dalsze pobieranie wody i wydłużanie organu. Wówczas powstające napięcie powoduje rozerwanie organów i wyrzucenie nasion. Natomiast ruchy higroskopowe wynikają z nierównomiernego pęcznienia i wysychania ściany komórkowej otaczającej daną komórkę. Autochoria związana jest zatem ze zmianami turgoru i zmianami struktury ściany komórkowej.

Ruchy eksplozyjne (balistyczne)

Ruchy eksplozyjneruchy eksplozyjne (balistyczne)Ruchy eksplozyjne umożliwiają rozprzestrzenianie się m.in. nasion tryskawca sprężystego, pospolicie nazywanego tryskaczem (Ecballium elaterium), szczawiku zajęczego (Oxalis acetosella) oraz gatunków należących do rodzaju niecierpek (Impatiens sp.).

U niecierpków (Impatiens sp.) ściany owocu, zwanego torebkątorebkatorebką, zbudowane są z dwóch rodzajów tkanek: elastycznych komórek miękiszowych o cienkich ścianach i wysokim turgorze oraz sztywnych komórek tkanki wzmacniającej. Wystarczy muśnięcie dojrzałej torebki, aby jej napięte ściany pękły, zwijając się do wnętrza owocu, co powoduje gwałtowne wyrzucenie nasion. W przypadku szczawiku zajęczego (Oxalis acetosella) działa nieco inny mechanizm. Pęczniejące wewnątrz owocu nasiona napierają na wewnętrzną ścianę owocniowocniaowocni pod dużym ciśnieniem. Powoduje to rozrywanie torebki, a przez powstałe szczeliny nasiona zostają wypchnięte na zewnątrz z dużą siłą.

Ruchy higroskopowe

Ruchy higroskopoweruchy higroskopoweRuchy higroskopowe wyzwalane są w komórkach ścian owocni na skutek ich nierównomiernego wysychania. Ten typ ruchów umożliwia pękanie strąkówstrąkstrąków u niektórych przedstawicieli rodziny bobowatych (Fabaceae) oraz łuszczynłuszczynałuszczyn wytwarzanych przez gatunki z rodziny kapustowatych (Brassicaceae). RozłupnierozłupinaRozłupnie przedstawicieli bodziszkowatych (Geraniaceae) posiadają w swojej budowie zesklerotyzowany (stwardniały) dziób (ość), powstały z dolnej części słupka. Reagując na wysychanie ścian owocni, dziób gwałtowne pęka, a jego części odginają się lub skręcają, co umożliwia samoczynne wyrzucanie nasion.

Użyte do samorozsiewania siły są dość znaczne, a w wyniku ich działania nasiona są wyrzucane z owocu na odległość kilku metrów od rośliny macierzystej. Średnia odległość wyrzutu nasion jest uzależniona od gatunku.

Przykładowe wartości dla wybranych roślin kształtują się następująco:

• bodziszek cuchnący (Geranium robertianum) - do 6 m,

• szczawik zajęczy (Oxalis acetosella) – do 2,5 m,

• tryskawiec sprężysty (Ecballium elaterium) - do 13 m,

• niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora) – do 3,5 m.

Autochoria powoduje osiedlanie osobników potomnych w pobliżu rośliny macierzystej, co hamuje ekspansję gatunku i jest przyczyną wzrostu zagęszczenia populacji w danym siedlisku.

Barochoria

BarochoriabarochoriaBarochoria jest specjalnym rodzajem samosiewności, która polega na spadaniu owoców i nasion na ziemię pod wpływem działania siły grawitacji. Ten sposób rozsiewania ma niewielki zasięg. Nasiona i owoce trafiają w bezpośrednie sąsiedztwo rośliny macierzystej, ewentualnie zatrzymują się w pewnym oddaleniu po uderzeniach w przeszkody lub stoczeniu się z pochyłości terenu. Barochoria najczęściej stanowi wstępny krok do dalszego rozprzestrzeniania się przy wykorzystaniu innych środków transportu. Jedynie w przypadku owoców ciężkich i dużych może stanowić wyraźnie dominujący rodzaj rozprzestrzeniania się. Na drodze barochorii rozsiewane są owoce różnego typu: torebki kasztanowca (Aesculus sp.), orzechyorzechorzechy buka (Fagus sp.) czy żołędzie dębu (Quercus sp.).

Allochoria, czyli obcosiewność

Allochoria to sposób rozprzestrzeniania się owoców i nasion dzięki siłom zewnętrznym, takim jak grawitacja, wiatr, woda lub zwierzęta (w tym również człowiek).

Anemochoria

Anemochoriaanemochoria (wiatrosiewność)Anemochoria, czyli inaczej wiatrosiewność, polega na przenoszeniu owoców suchych, niepękających przez ruchy powietrza. Pod wpływem działania siły wiatru nasiona są unoszone w powietrzu lub toczone z dużą prędkością po podłożu, np. strąki lucerny tarczowatej (Medicago scutellata), strąki przelotu pospolitego (Anthyllis vulneraria). Zdarza się, że rośliny wykorzystują do rozsiewania mechanizmy eksplozyjne, uruchamiane przez wiatr, np. owoce osadzone na długiej i elastycznej szypule ulegają rozchwianiu, co prowadzi do wysypania nasion z ich wnętrza. Dzieje się tak w przypadku torebek maku polnego (Papaver rhoeas) oraz niełupekniełupkaniełupek stokrotki pospolitej (Bellis perennis).

Owoce anemochoryczne wykształciły pewne przystosowania ułatwiające im wykorzystywanie podmuchów wiatru. W przypadku niektórych z tych owoców doszło do obniżenia ciężaru właściwego wskutek zmniejszenia rozmiarów, wykształcenia komór powietrznych lub zredukowania tkanki odżywczej w nasionach. U innych obecne są aparaty lotne, opóźniające opadanie, zbudowane z włosków – np. u niełupków mniszka pospolitego (Taraxacum officinale) czy orzeszków wełnianki wąskolistnej (Eriophorum angustifolium) – lub skrzydełek, jak w przypadku orzeszków wiązu (Ulmus sp.), jesionu (Fraxinus sp.), lipy (Tilia sp.) i klonu (Acer sp.). Odległość, jaką przebywają owoce korzystające z transportu powietrznego, jest trudna do wiarygodnego ustalenia. Orientacyjnie, przy sprzyjających warunkach wietrznych, owoce jawora mogą zakończyć swoją wędrówkę w odległości 5 km od rośliny macierzystej, a klonu 1 km bliżej, ale dla owoców jesionu ten dystans nie będzie przekraczał 0,5 km.

RzymfYa9x0589

Zdjęcie przedstawia powojnika południowego, który przypomina brązową gwiazdę otoczoną białym puchem.

RKpJPq2y0oDYg

Na zdjęciu są widoczne łezkowate owoce jeżogłówki pokrewnej. Owoce wyglądają jak pogniecione, wrzecionowate, worki.

Hydrochoria

HydrochoriahydrochoriaHydrochoria, zwana także wodosiewnością, polega na wykorzystaniu przez rośliny wody w postaci kropli deszczu lub wody znajdującej się w zbiornikach i ciekach wodnych, jako środka transportu owoców i nasion. Występuje często u roślin wodnych i błotnych. Rośliny korzystające przy rozsiewaniu z wody wykształciły pewne przystosowania. Niektóre owoce, np. rozłupnie głowienki pospolitej (Prunella vulgaris), posiadają na okrywie specjalne włoski lub łuski (tzw. miotacze deszczowe), które umożliwiają otwarcie się owocu podczas deszczu i wyrzucenie nasion. Unoszenie się na wodzie owoców lub nasion zapewnia duża zawartość tłuszczu, charakterystyczna np. dla nasion kosaćca żółtego, czyli irysa (Iris pseudacorus), obecność dobrze rozwiniętego miękiszu powietrznego, właściwego np. orzeszkom strzałki wodnej (Sagittaria sagittifolia), babki wodnej (Alisma plantago‑aquatica) i rdestnicy (Potamogeton sp.) lub duże komory powietrzne, występujące np. u pestkowcówpestkowiecpestkowców palmy kokosowej (Cocos nucifera) oraz orzechów lodoicji seszelskiej (Lodoicea maldivica). Powierzchnię owoców i nasion hydrochoryczych zabezpiecza przed nasiąkaniem wodą skutynizowana lub powleczona woskiem okrywa, typowa np. dla torebek grążela żółtego (Nuphar luteum).

Zoochoria

Zoochoriazoochoria (zwierzęcosiewność)Zoochoria, czyli zwierzęcosiewność, to rozprzestrzenianie się owoców i nasion z udziałem zwierząt. Odbywa się to na różne sposoby. Bardzo często niecelowe potrącenie przez zwierzę owocu autochorycznego uruchamia właściwy mu mechanizm otwierania. Część owoców i nasion jest przenoszona biernie na skórze, sierści, skrzydłach czy odzieniu. Dotyczy to tych organów generatywnych, które wykształciły różnego rodzaju struktury czepne, takie jak kolce (niełupki jaskrów (Ranunculus sp.)), haczyki (rozłupnie przytulii (Galium aparine)) i lepkie włoski gruczołowe (owocostanyowocostan (owoc złożony)owocostany niełupkowe łopianu (Arctium sp.)).

RpA6Pcd0j6Eqz1

Zdjęcie przedstawia ptaka zajadającego się owocami jarzębiny. Jarzębina ma czerwone, kuliste owoce rozłożone gronami wzdłuż gałęzi.

Odrębną grupę stanowią owoce przenoszone w przewodzie pokarmowym. Zwykle są to owoce barwne, o soczystej owocni (owoce typu jagodajagodajagoda, pestkowiec) i nasionach odpornych na działanie enzymów trawiennych. Wydalenie przez roślinożerne zwierzęta niestrawionych nasion kończy ich podróż z dala od rośliny macierzystej. Wiele zwierząt nie zjada owoców na miejscu, lecz zbiera je i przenosi do kryjówek lub żerowisk, gdzie są konsumowane lub zmagazynowane na okres niedostatku pokarmu. Dotyczy to głównie owoców o twardych okrywach, takich jak ziarniakiziarniakziarniaki i orzechy.

Słownik