Trzech niemieckich idealistów

Niemieccy idealiści: Fichte, Schelling i Hegel stworzyli zasadniczy zrąb filozofii romantycznej. Wszyscy oni nawiązywali do dorobku Immanuela Kanta, który swoim „przewrotem kopernikańskim” całkowicie odmienił nauki filozoficzne. Uznał on, że to nie doświadczenie jest źródłem pojęć umysłu, ale odwrotnie, to umysł wytwarza pojęcia, które warunkują poznawanie.

Jego kontynuatorzy rozwijali i przekształcali te idee, zgromadzeni w najważniejszym ośrodku ówczesnej myśli filozoficznej, na uniwersytecie w Jenie. Niemiecki idealizmidealizmidealizm rozwijał się najbujniej w okresie 1800‑1831 – wtedy ukazały się najważniejsze pisma trójki filozofów. Za koniec epoki przyjmuje się 1831 rok – datę śmierci Hegla, cieszącego się największą sławą z całej trójki.

Z chłopa… filozof

RlJPeYpEr8Qte1
Johann Gottlieb Fichte
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Johann Gottlieb Fichte (1762–1814) pochodził z ubogiej chłopskiej rodziny z Łużyc, jako dziecko był pastuchem, ale dzięki pomocy jednego z ziemian udało mi się skończyć szkołę. Studiował teologię, jednak bardziej pociągała go filozofia, zwłaszcza pisma Kanta. Dzięki poparciu swego mistrza otrzymał katedrę filozofii w Jenie, a potem przeniósł się do Berlina, gdzie został profesorem i rektorem Uniwersytetu Berlińskiego. Jego poglądy ewoluowały, wyraźnie zaznacza się w nich okres jeneński i berliński.

Fichte rozwinął myśl Immanuela Kanta, że to nie doświadczenie jest źródłem pojęć, ale umysł wytarza pojęcia, które są źródłem poznania.

Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Za zasadnicze zagadnienie filozofii, tak samo jak Kant, poczytywał stosunek myśli i bytu. Widział zaś dwa sposoby pojmowania tego stosunku: realistyczny i idealistyczny. Realizm uważa byt za pierwotny i z niego wywodzi myśl, idealizm, odwrotnie, myśl uważa za pierwotną. Między tymi stanowiskami Fichte rozstrzygał na korzyść idealizmu; dawał pierwszeństwo myśli: niepodobna – rozumował – z bezdusznego bytu wywieść świadomej myśli, więc trzeba próbować odwrotnej drogi. Realizm posługuje się pojęciem bytu niezależnego od myśli, krytyka zaś poznania odrzuca to pojęcie, gdyż niezależnego bytu nie tylko nie można poznać, ale nawet konsekwentnie o nim myśleć. Krytyka prowadzi przeto do idealizmu: ustala, że rzeczy są przedstawieniami, przedstawienia zaś zakładają istnienie przedstawiającej jaźni.

tatar1 Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 2005, s. 229.

Najważniejszymi pojęciami w filozofii Fichtego są jaźń, wolność i czyn, któremu, swoiście pojmowanemu, przypisywał najwyższą wartość etyczną: „…dla niego cechą czynu była jego wolność. Postepowanie wyznaczone przez warunki i pobudki zewnętrzne jest bierne i zależne, pozbawione wolności1…dla niego cechą czynu była jego wolność. Postepowanie wyznaczone przez warunki i pobudki zewnętrzne jest bierne i zależne, pozbawione wolności”.

1
Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Fichte chciał być na wszystkich polach filozofem wolności i aktywności; głosił ich znaczenie metafizycznemetafizykametafizyczne i ich wartość moralną. One też były podstawą jego historiozofii. Dzieje ludzkości pojmował jako stopniową realizację wolności. W wolnych czynach widział przejaw ducha Bożego, pełnia Boskiej natury nie wyczerpała się w stworzeniu przyrody, lecz objawia się dalej w dziejach, i cokolwiek jest twórcze i genialne w ludziach, jest objawieniem absolutu.

tatar2 Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 2005, s. 231.

Warto zaznaczyć, że filozofia Fichtego i jego teoria państwa zamkniętego, rozwinięta w późniejszym okresie życia, przyczyniła się do rozwoju nacjonalizmu niemieckiego, a narodowy socjalizm sto lat później zobaczył w nim jednego ze swoich prekursorów.

Mozart filozofii

R1Hlgd3K1LSjw1
Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling (1775–1854) był synem pastora i cudownym dzieckiem – już w wieku 15 lat rozpoczął studia w Instytucie Teologicznym w Tybindze. Początkowo fascynował się Kantem i Fichtem, potem stworzył własny, odrębny system. Dzięki poparciu Johanna Wolfganga Goethego, z którym się przyjaźnił, otrzymał profesurę w Jenie, gdzie wszedł do tzw. kręgu jenajskiego filozofów. Lekceważony przez współczesnych, został doceniony dopiero po śmierci, głównie jako filozof sztuki.

Od kolegów–idealistów, kontynuatorów Kanta różniła Schellinga panteistycznapanteizmpanteistyczna wizja natury. Być może przyczyniły się do tego studia matematyczne i przyrodnicze, które odbywał równolegle. Przypisywał naturze charakter Absolutu, uważał ją za byt żywy, czujący i twórczy, choć nieświadomy. To właśnie Schelling spopularyzował pojęcie „organicznyorganicznyorganiczny” (przeciwstawiane „mechanicznemu”), które taką karierę zrobiło w XIX wieku. Najwyższą moc poznawczą Schelling przypisywał nie rozumowi, lecz wewnętrznej intuicji.

Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Wczesna dojrzałość, długie życie, praca na pięciu wszechnicach i w paru akademiach – to były losy Schellinga. Bystry i pomysłowy, ale zupełnie nie ścisły, nieposiadający metody naukowej, był na pół filozofem, na pół poetą. Sam zresztą uważał filozofię raczej za rzecz natchnienia i geniuszu niż badania; było to stanowisko typowe dla romantyzmu i Schelling zasługuje bardziej niż ktokolwiek na miano filozofa romantycznego.

tatar3 Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 2005, s. 236.

Wielu twórców czerpało natchnienie z pism Schellinga, i trudno się dziwić, bo to właśnie on przypisał artystom, filozofom i w ogóle sztuce wielką moc. Sztuka w pismach Schellinga został uznana za najważniejsze dzieło człowieka, a filozofia za pokrewną sztuce i religii. Uważał, że prawdy filozoficzne nie różnią się zbytnio od tych, które objawia i głosi w postaci symbolicznej religia. Schelling przyczynił się do wzrostu znaczenia sztuki i artysty w XIX wieku:

Sztuka nabierała w wieku XIX nowego, sakralnego, pokrewnego religii znaczenia. (…) Muzea, sale koncertowe, biblioteki i teatry stawały się nowymi świątyniami. (…) Pielgrzymka do muzeum i udział w koncercie stawały się nową liturgią (…).

biało1

Heglowska triada

RFkCz9ZPTov721
Jakob Schlesinger, Filozof Georg Friedrich Wilhelm Hegel, 1831
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831) pochodził ze Szwabii, z rodziny urzędniczej. Studiował teologię w Tybindze, potem wykładał filozofię na uniwersytecie w Jenie, a następnie w Heidelbergu i w Berlinie. Tu zmarł podczas epidemii cholery w 1831 r. Jego najsłynniejsze dzieła to wydana w 1806 roku Fenomenologia ducha oraz Encyklopedia nauk filozoficznych w zarysie (1817).

Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Jeśli filozofia Hegla pociągała całe zastępy uczniów, to nie dla uroku osobistego jej twórcy. Cechowało go oschłe, chłodne i flegmatyczne usposobienie. Już za młodych lat miał cechy starca. Nie pociągały też do Hegla zalety wykładów: był jak najgorszym mówcą. Pisma też nie były pociągające: w stylu i terminologii łączył niejasność z pedanteriąpedanteriapedanterią. Pociągała natomiast sama treść doktryny, olbrzymie przedsięwzięcie polegające na włączeniu wszelkich zagadnień filozoficznych w system i rozwiązaniu ich wedle jednej zasady.

tatar4 Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 2005, s. 240.

Hegel zajmował się przede wszystkim filozofią historii i kultury, na polu historii był nieprzeciętnym erudytąerudycjaerudytą. Zastosował w pojmowaniu historii i wszelkich przemian w dziejach metodę dialektyczną: przechodzenie od tezy do antytezy, a następnie syntezy, która znowu staje się tezą. Uważał, że byt jest natury logicznej, więc rozwój jego podlega prawom logicznym.

Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Z prawa dialektyki – przekonany o tożsamości myśli i bytu – Hegel uczynił powszechne prawo bytu. Proces przechodzenia od tezy do antytezy stanowił dlań osnowę nie tylko rozumowania, ale i realnego rozwoju. Za każdą postacią bytu idzie w ślad jego zaprzeczenie; toteż wbrew powszechnemu mniemaniu sprzeczność nie tylko nie jest wyłączona z rzeczywistości, ale stanowi jej najgłębszą naturę. Romantycy dopatrywali się działania sprzecznych sił w duszy ludzkiej. Hegel zaś rozszerzył ich pogląd na całą rzeczywistość. (…) W każdym przeto rozkwicie tkwią zaczątki rozkładu. Za to przy rozkładzie zachowuje się to, co istotne. (…) Z przeciwieństw wytwarza się synteza, która z kolei staje się tezą, a wtedy do niej przyłącza się antyteza, i tak trójrytmem rozwija się świat.”

tatar5 Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 2005, s. 242–243.

Największy wkład poczynił Hegel w zakresie filozofii kultury. Stworzył wielkie koncepcje państwa, prawa, sztuki, religii i filozofii. Uznawał każdą epokę w dziejach konieczny, choć przemijający, etap rozwoju, logicznie wynikający z poprzedniego.

Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii

Dzielił dzieje sztuki – zgodnie z triadycznym układem – na trzy wielkie okresy. Sztuka wschodnia była symboliczna, jej forma bowiem nie zdołała opanować treści i umiała ją tylko symbolizować, natomiast sztuka starożytna była klasycznym połączeniem formy i treści, a znów chrześcijańska była sztuką romantyczną, czyli taką, w której treść ideowa ma przewagę nad formą.

tatar6 Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 2005, s. 244.

Był jedynym z idealistów XIX wieku, któremu udało się stworzyć spójny, całościowy system filozoficzny oraz szkołę. Z jego myśli czerpało wielu następców, między innymi twórcy materializmu dialektycznego, Fryderyk Engels (1820–1895) i Karol Marks (1818–1883).

Słownik

erudycja
erudycja

wszechstronne wykształcenie, bogata wiedza książkowa

estetyka
estetyka

(gr. aisthetikos – dotyczący poznania zmysłowego, wrażliwy) – dziedzina filozofii zajmująca się pięknem

idealizm
idealizm

pogląd filozoficzny głoszący, że istnieją niematerialne byty wieczne i niezmienne, dostępne człowiekowi drogą rozumową

metafizyka
metafizyka

(gr. ta meta + ta physika – to, co następuje po fizyce) filozofia dotykająca przyczyny bytu; rozważania dotyczące ostatecznego celu i sensu istnienia, istoty rzeczy oraz natury stworzonej rzeczywistości; potocznie także namysł nad rzeczami nieuchwytnymi, tajemniczymi i niewytłumaczalnymi zmysłowo

organiczny
organiczny

właściwy organizmom żywym, będący częścią świata roślinnego lub zwierzęcego

panteizm
panteizm

(z gr. pan – wszystko, theos – Bóg) – pogląd filozoficzno‑religijny głoszący, że bóg jest w naturze, w każdej jej części

pedanteria
pedanteria

przesadna dokładność, drobiazgowość, skrupulatność

racjonalizm
racjonalizm

(z łac. ratio – rozum) – w naukach filozoficznych przeciwieństwo empiryzmu (poznanie przez doświadczenie); głosi wyższość rozumowania apriorycznego nad poznaniem doświadczalnym; potocznie: przekonanie o zaletach rozumowego i naukowego podejścia do rzeczywistości

sentymentalizm
sentymentalizm

kierunek umysłowy i literacki z II poł. XVIII wieku, stawiający w centrum zainteresowania człowieka i jego uczucia