Już w początkach istnienia pieniądza dało się zauważyć, że nie zawsze ma on taką samą wartość. Było to związane ze zjawiskiem rynku. Jeżeli np. rok był urodzajny, to ceny żywności były niskie, a w przypadku nieurodzaju – wysokie.

Wahania cen

Już w starożytnej Grecji zauważono, że pieniądz zarówno traci, jak i zyskuje na wartości. Traci, gdy na rynku ceny rosną, czyli pojawia się inflacja, a zyskuje, gdy ceny spadają, czyli za tą samą kwotę można kupić więcej niż wczeeśniej (to zjawisko zostało nazwane deflacją). W starożytnej Grecji deflacja byłą zjawiskiem dosyć częstym, a związanym z otwieraniem się coraz to nowych rynków: wóczas ceny zboża, wina czy niewolników spadały i za tę samą cenę można było nabyć więcej towaru. Jednocześnie pieniądza było ciągle za mało, gdyż ówczesne złoża surowców nie zaspokajały zapotrzebowania (popytu) – nie dostarczały wystarczająco dużo kruszcu w stosunku do wzrostu ilości towarów na rynku, czyli podaży.

Ciekawostka

R13iY1JeMy1471

Zdjęcie przedstawia awers i rewers antycznej monety. Moneta przedstawia podobiznę Aleksandra Wielkiego. Na awersie widoczny jest prawy profil głowy mężczyzny. Na rewersie mężczyzna siedzi, na jego dłoni stoi ptak. Obok znajdują się napisy w języku greckim.

Odwrotne zjawisko – inflacja – wystąpiło, kiedy wartość samego pieniądza spadała na skutek napływu większej ilości kruszcu, np. w czasach panowania Aleksandra Wielkiego, który zdobył perskie zasoby metali szlachetnych i nakazał wybić z nich monety, które posłużyły jako żołd dla żołnierzy. Nie spowodowało to katastrofy, a wręcz przeciwnie – zwiększenie koniunktury, bo wzrost ilości pieniądza na rynku był chwilowy.

Zupełnie inaczej działo się, gdy władza, gwarantująca przecież wartość pieniądza, zaczynała wybijać go więcej, niż posiadała kruszcu. Zjawiska takie nabrały szczególnego tempa w starożytnym Rzymie.

Powstałe w I w. p.n.e. cesarstwo rzymskie potrzebowało coraz większych ilości pieniądza. Rozrastającej się administracji, coraz potężniejszej armii i zapewniającym bezpieczeństwo władcy pretorianom wpływy z podatków przestawały wystarczać. Skąd wziąć więcej pieniądza? Odpowiedź wydawała się prosta – wybić więcej. Jednak ilość kruszców nie przyrastała tak szybko jak potrzeby cesarstwa. Trzeba było więc z tej samej ilości kruszcu wybić więcej monet. Następowała dewaluacjadewaluacjadewaluacja. W czasach Oktawiana (I w. p.n.e./I w. n.e.) z 1 funta złota bito 42 aureusy, za Nerona (w 64 r.) – 45, za Karakalli (211–217 r.) – 50, a pół wieku później już 72. Powszechniej od złotego stosowany pieniądz srebrny – denar – również zmniejszył wagę – za Nerona z 3,8 g do 3,14. Rynek zareagował wzrostem cen. W tej sytuacji zaprzestano zmniejszania wagi, ale zmniejszano zawartość srebra (co doprowadziło do deprecjacjideprecjacjadeprecjacji monety), dodając do stopu miedzi lub ołowiu. Zawartość srebra potrafiła spaść nawet do 47% wagi monety.

Rynek reagował podwyżkami cen. Żołnierze chcieli wyższych zarobków. Żeby spełnić ich żądania, cesarze wymieniali pieniądz na jeszcze bardziej „zepsuty”. Wzrastała podaż pieniądza i rosły ceny. Pieniądz był więc coraz mniej wart, czyli ulegał inflacji. Zjawisko to początkowo nie wyglądało groźnie – władza uzyskiwała fundusze, rynek reagował z opóźnieniem, kolejni cesarze osłabiali pieniądz na przemian z podwyższaniem podatków.

R1B7yAQjU6kxE1

Zdjęcie przedstawia awers antycznej monety. Przedstawia prawy profil mężczyzny. Mężczyzna ma na głowie wieniec laurowy. Wokół niego znajdują się napisy.

Pod koniec III w. rozpoczął się jednak proces spadku zaufania do pieniądza, którego nadmiar widoczny był na rynku. Coraz więcej wynagrodzeń wypłacano w towarze, a nie w pieniądzu. Miasta pustoszały. Rzemieślnicy zaczęli przenosić się do wielkich majątków, których właściciele żywili ich w zamian za wykonywane usługi. Pieniądz przestał być najważniejszym przelicznikiem wartości.

Z kolei we wschodniej części cesarstwa, gdzie wpływy z handlu były większe, zachowała się gospodarka towarowo‑pieniężna. To w niej przyniosła skutki reforma monetarna podjęta w IV w. i oparta na monecie złotej (solid). Srebrna i miedziana moneta nadal podlegały deprecjacji, ale złota pozostała trwałym miernikiem wartości. Przejęła ciężar rozliczeń w Bizancjum do XI w. i stała się prawdziwą międzynarodową walutą.

Przykład starożytnego Rzymu i Bizancjum wskazał większość do dziś spotykanych funkcji, jakie pieniądz pełni we współczesnej gospodarce.

Funkcje pieniądza

Pieniądz nie jest tylko środkiem płatniczym, dla społeczeństwa i gospodarki pełni różnorodne funkcje:

Zjawiska monetarne w późniejszych epokach

R1XIwBpovxDDB1

Zdjęcie przedstawia trójkę dzieci i psa. Chłopiec i dziewczynka stoją i układają piramidę z plików banknotów. W jej pobliżu siedzi mały chłopiec, a przy nim siedzi mały pies.

Zjawiska deflacyjne i inflacyjne powtórzą się jeszcze wielokrotnie w historii – albo będą skutkami kryzysów, albo do nich doprowadzą. Znany był kryzys związany z głodem pieniądza podczas powstawania nowocześnie rządzonych państw (np. we Francji w XIV w.). Król Filip IV Piękny nie tylko zastosował radykalne zwiększanie podatków czy wręcz rabunek niektórych grup społecznych (Żydzi, templariusze), ale także rozkręcił „presję inflacyjną” – powodując masowo psucie monety srebrnej. Inflację i wręcz „przewrót cen” spowodował niekontrolowany napływ srebra z Nowego Świata w XVI w. Spadek ceny srebra wobec złota i pięciokrotny wzrost cen towarów rolnych spowodowały poważny kryzys w XVI i na początku XVII w. Najbardziej poszkodowana była Hiszpania – w XV i XVII w. kilkakrotnie ogłosiła bankructwobankructwobankructwo. W XVIII w. inflacja papierowych pieniędzy doprowadziła do upadku gospodarek Szwecji i Francji.

Zjawisko odwrotne – deflacja – ograniczała sprzedaż produktów przemysłowych w XIX w. Stały kurs walut przeliczanych na złoto powodował wzrost ich wartości. Ciągle brakowało pieniędzy, a cykliczne kryzysy nadprodukcji hamowały dynamiczny rozwój przemysłu. Tuż po I wojnie światowej okazało się jednak, że inflacja może być groźniejsza, choć nie od razu, bo początkowo rozpędzała koniunkturę.

ReGeGYBF7TpKQ

Zdjęcie przedstawia banknot. Na banknocie napis: Polska Kasa Pożyczkowa dziesięć milionów marek polskich. Państwo polskie bierze na siebie odpowiedzialność za wymianę niniejszego biletu na przyszłą walutę polską. Po lewej stronie banknotu w owalu budynek pałacowy. Po prawej stronie banknotu w owalu orzeł w koronie z rozpostartymi skrzydłami i głową odwróconą w prawą stronę.

R3eumIlJ5pmVk

Zdjęcie przedstawia banknot. Na banknocie napis: Polska Kasa Pożyczkowa dziesięć milionów marek polskich. Po lewej stronie w wieńcu laurowym orzeł w koronie, z rozpostartymi skrzydłami i głową odwróconą w prawą stronę. Po prawej stronie pionowy ornament i napis 10 milionów złotych.

R1UXGtQSO8OYq1

Wykres. Wykres przedstawia stopień inflacji w procentach dla poszczególnych lat między 1975 a 2000 rokiem. Rok 1975: inflacja bliska 0. Między 1975 a 1980 inflacja utrymuje się na podobnym, bliskim zeru poziomie. Rok 1980: inflacja bliska zeru. Między 1980 a 1985 rokiem (około roku 1983): inflacja 100%, potem spada w 1985 do poziomu około 10-15%. Rok 1985: inflacja około 10-15%. Między rokiem 1985 a 1988 inflacja lekko wzrasta (o 1-2 punkty procentowe), by następnie od 1988 roku gwałtownie wzrosnąć do 590% w roku 1990. W roku 1991 notowany jest gwałtowny spadek inflacji do oj 70%, i następnie stopniowy, o punkt-dwa spadek do poziomu około 25% w roku 1995. Między rokiem 1995 a 2000 inflacja regularnie spada o punkt-dwa by sięgnąć w rok 2000 niemal zero.

Zjawisko kontrolowanej inflacji wielu ekonomistów uznało nawet za korzystne. Również dziś uważa się, że niewielka inflacja służy gospodarce (rozpędza inwestycje, generuje szybsze zakupy, pojawia się zjawisko premii inflacyjnej przy eksporcieeksporteksporcie). Jednak jest tak tylko wtedy, kiedy inflacja sięga kilku procent rocznie. Możliwość swobodnego drukowania pieniądza fiducjarnego spowodowała jednak, że rządy chętnie sięgały po tzw. podatek inflacyjnypodatek inflacyjnypodatek inflacyjny – na inflacji wszyscy tracą oprócz władz, które ją wprowadziły. Z czasem jednak tracą i władze – głównie autorytet, w momencie gdy pojawia się zjawisko hiperinflacjihiperinflacjahiperinflacji. Jest to zwykle skutek nadmiernego deficytu budżetowegodeficyt budżetowydeficytu budżetowego, finansowanego dodrukiem pieniędzy. Rozpadają się wówczas więzi rynkowe. Tak stało się m.in. na skutek kryzysu po I wojnie światowej w Niemczech w 1923 r., kiedy inflacja sięgnęła 300% miesięcznie, co sprawiało, że ceny na końcu tego roku były miliard razy wyższe niż na jego początku!

R1VlhpHrbt5RK1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę o okrągłej twarzy. Ma krótkie, zaczesane do tyłu włosy. Ma krótkie, przystrzyżone wąsy. Mężczyzna nosi okulary w małych, okrągłych oprawkach. Ubrany jest w garnitur.

W Polsce hiperinflacja wystąpiła kilkaktrotnie. Dwa okresy hiperinflacji są często wymienian:

• w latach 1921–1923 (kurs marki polskiej z 1918 r. wynosił 9 marek polskich za 1 dolara, kurs z 1923 r. to 6 375 000 za 1 dolara)

• w 1989–1990 (w ciągu roku ok. 600%, ale nie pokazuje to całości obrazu – w niektórych miesiącach znacznie przekraczała 100% w skali miesiąca).

Największą hiperinflację przeżyły Węgry w 1946 r., 41 900 000 000 000 000% miesięcznie, co oznacza, że ceny podwajały się co 15 godzin. Ostatecznie zamiast waluty pengö wprowadzono forinta w przeliczeniu 1 : 400 000 000 000 000 000 000 000 000 000 (1 do 400 tysięcy kwadrylionów). Drugie mało zaszczytne miejsce zajmuje szalejąca w latach 1998– 2015 inflacja w Zimbabwe (13,2 miliarda % miesięcznie).

Czynniki wpływające współcześnie na zmianę wartości pieniądza w czasie

Jak widać na powyższych przykładach wartość pieniądza zmienia się w czasie. Współcześnie przyjmuje się, że wpływają na to zarówno czynniki makroekonomiczne, jak i mikroekonomiczne.

Do pierwszych zalicza się zjawiska – opisane wyżej – inflacji i deflacji oraz kursy walut. W sytuacji, gdy kurs waluty narodowej jest mocny w stosunku do do walut zagranicznych mówi się o zjawisku aprecjacjiaprecjacjaaprecjacji. Natomiast gdy spada kurs waluty narodowej a umacnia się waluta zagraniczna, zachodzi deprecjacjadeprecjacjadeprecjacja. Przykładowo: dziś (grudzień 2020), aby mieć 100 EUR należy wymienić 453 PLN, rok temu wystarczyło zaś 430 PLN – w związku z tym wartość polskiej złotówki spadła, czyli uległa deprecjacji.

Wśród czynników mikroekonomicznych wymienia się preferencje dotyczące konsumpcji, koszt utraconych możliwości oraz ryzyko związane ze zmieniającą się sytuacją gospodarczą i polityczną. Ludzie zazwyczaj nie chcą zbyt długo czekać na możliwość posiadania dóbr, których potrzebują. W związku z tym korzystają z kredytów umożliwiających im zaspokajanie potrzeb (konsumpcję) teraz, a nie w przyszłości. Ponadto chcą kupować produkty dla nich ważne w danym momencie, ponieważ w przyszłości mogą być one niedostępne lub mieć niesatysfakcjonującą ceną. W miarę możliwości nie wydają też wszystkich posiadanych pieniędzy, ale oszczędzają czy na przyszłość, czy „na czarną godzinę” obawiając się, że sytuacja może zmienić się na gorszą np. z powodu zapaści gospodarczej lub niedotrzymania obietnic np. przez polityków.

Wydawanie lub gromadzenie pieniędzy przez ludzi skutkuje większą lub mniejszą ich ilością w obiegu. To z kolei rzutuje na wysokość cen, a przez to na samą wartość pieniądza.

Na koniec należy zwrócić uwagę także na wspomnianą wyżej rolę polityki. Przykłady wpływu decyzji rządów czy władców na wartość pieniądza zostały już omówione na historycznych przykłądach. Ponadto decyzje rządzących są obserowane przez potencjalnych inwestorów, którzy chętniej lokują swoje pieniądze w państwach o stabilnej walucie i systemie politycznym.

Dbałość o wartość pieniądza

Współcześnie czy państwa czy całe organizacje międzynarodowe (jak Unia Europejska) dbają o stabilność swojej waluty, a przez to jej wartość. Najczęściej odpowiedzialnym za to są banki centralne: w przypadku Polski jest to Narodowy Bank Polski, a UE – Europejski Bank Centralny.

Podstawowym narzędziem służącym do tego jest polityka monetarna (pieniężna). Polega ona na określaniu przez bank centralny stopy wzrostu podaży pieniądza w gospodarce. Jej zadaniem jest zapewnić odpowiednią ilość pieniądza w obiegu. Jeśli jest go za dużo – pojawia się zjawisko inflacji, jeśli za mało – wzrasta ryzyko stagnacji, a nawet recesji. W przypadku wysokiej inflacji zwykle polityka ta ma charakter restrykcyjny (twardy), natomiast w celu pobudzenia popytu, a przez to inwestycji i wzrostu zatrudnienia – charakter ekspansywny (miękki).

Słownik