Informacje o Czesławie Miłoszu znajdziesz m.in. w lekcji: Arkadyjskie siedlisko diabłów. Przyroda w Dolinie Issy Czesława MiłoszaPkG7ThoK2Arkadyjskie siedlisko diabłów. Przyroda w Dolinie Issy Czesława Miłosza

Traktat zamaskowany

Dolina Issy – druga po opublikowanym w 1953 roku Zdobyciu władzy powieść Czesława Miłosza – ukazała się w Paryżu nakładem Instytutu LiterackiegoInstytut LiterackiInstytutu Literackiego w 1955 roku. Tłumacz dzieła na język angielski, Louis Iribarne, określił je mianem „zamaskowanego traktatu teologicznego”, a trafność takiego określenia potwierdził sam Miłosz. Wskazuje ono na dwupłaszczyznowość sensu powieści i możliwość dwojakiego odczytania.

R1QLYbMAJhQLX1

Zdjęcie przedstawia niewielki, parterowy dom ze spadzistym dachem, do którego prowadzi podjazd. Dom otoczony jest trawnikiem, nieopodal niego rośnie kilkanaście drzew.

Na poziomie konwencji gatunkowej Miłosz wykorzystuje schemat kompozycyjny i tematyczny BildungsromanBildungsromanBildungsroman. Dolina Issy to opowieść o dziecięcych latach Tomasza Dilbina, którego życiorys i doświadczenia w dużej mierze pokrywają się z biografią samego autora, co pozwala nazwać bohatera alter egoalter egoalter ego Miłosza. Osią fabuły Doliny Issy jest proces dojrzewania Tomasza, zdobywania przez niego wiedzy o świecie oraz towarzyszące temu emocje. Narrator powieści relacjonuje wydarzenia przybierające dla małego chłopca charakter inicjacyjnyinicjacjainicjacyjny:

Poznając prawa świata przyrody oraz świata społecznego, Tomasz poszukuje odpowiedzi na podstawowe pytania filozoficzne i teologiczne. Pod płaszczyzną fabularną Bildungsroman czy powieści inicjacyjnejpowieść inicjacyjnapowieści inicjacyjnej otwiera się sens Doliny Issy jako traktatu teologicznego.

Traktat teologiczny

Problematyka teologiczna w Dolinie Issy ujmowana jest w sposób synkretycznysynkretyzmsynkretyczny: obok teologii chrześcijańskiej pojawiają się wierzenia ludowe oraz elementy zaczerpnięte z gnostycyzmugnostycyzmgnostycyzmu i manicheizmumanicheizmmanicheizmu.

Pierwsza informacja o głównym bohaterze symbolicznie sygnalizuje najważniejszy problem teologiczny podejmowany w powieści – problem poznania, ujmowany w kontekście opowieści o grzechu pierworodnym, jakim było zjedzenie przez pierwszych rodziców, Adama i Ewę, owocu z drzewa poznania dobra i zła.

Dla protagonistyprotagonistaprotagonisty powieści Miłosza, podobnie jak dla bohaterów opowieści biblijnej, zdobywanie wiedzy oznacza utratę pierwotnej niewinności i zaburzenie ustanowionego przez Boga ładu świata. Badając naturę i sprawy ludzkie, Tomasz uświadamia sobie istnienie zła, co staje się dla bohatera przyczyną niepokoju, a jednocześnie prowokuje go do stawiania kolejnych pytań filozoficznych, co narrator nazywa pracą diabłów nad bohaterem, potwierdzając powiązanie między wiedzą a grzechem.

W ścisłym związku z problemem poznania, prawa człowieka do zdobywania wiedzy oraz konsekwencji jej nabycia, pozostają inne zagadnienia teologiczne podejmowane w Dolinie Issy.

Obecność Boga w świecie i istnienie zła

R1OFw7eQ4MDXk1

Zdjęcie przedstawia niewielki, częściowo drewniany kościół. Otaczają go drzewa i krzewy.

Dziecięca religijność Tomasza, opierająca się na ufności i wierze w dobroć Boga, zostaje poddana próbie poprzez przyjaźń bohatera z Dominikiem Malinowskim. Tomasz, a wraz z nim czytelnicy, konfrontuje się z podejrzeniem, że istnienie świata i sprawy ludzkie są Bogu obojętne. To deistycznedeizmdeistyczne przekonanie budzi w bohaterze lęk i choć zostaje przez niego odrzucone, pozostawia wątpliwość, która burzy poczucie bezpieczeństwa bohatera. Obecność zła w świecie przedstawionym powieści sygnalizuje narrator, wielokrotnie nazywając dolinę Issy siedliskiem diabłów, które – zgodnie z wyobrażeniami ludowymi – nieodłącznie towarzyszą człowiekowi i płatają mu figle. Zdaniem Czesława Miłosza problem zła jest najważniejszą kwestią teologiczną w Dolinie Issy. Bohater powieści uświadamia sobie istnienie zła poprzez poznanie świata natury – odkrywa, że nie wystarczy mu sama obserwacja, że pragnie jej podboju. Motyw ten stanowi kolejne nawiązanie do biblijnej Księgi Rodzaju i opisanego w niej porządku świata ustanowionego przez Boga w akcie stworzenia – porządku, zgodnie z którym człowiek ma być panem świata natury. Tomasz próbuje zrealizować swoje pragnienie władzy, ucząc się od Romualda sztuki myśliwskiej. To doświadczenie pokazuje mu, że obecność człowieka w świecie przyrody związana jest ze złem, zadawaniem bólu, zabijaniem. Bohater przekonuje się, że jest do niego zdolny, i ta wiedza staje się dla niego źródłem cierpienia i wewnętrznego buntu przeciwko zasadom rządzącym relacjami człowieka z przyrodą. TeodyceateodyceaTeodycea w Dolinie Issy jest głęboko pesymistyczna i zakorzeniona nie w teologii chrześcijańskiej, lecz w manicheizmiemanicheizmmanicheizmie:

Problem śmiertelności i istnienia duszy

Jednym z doświadczeń inicjacyjnych Tomasza jest zetknięcie się ze śmiercią. Uświadomienie sobie śmiertelności odbywa się stopniowo – bohater najpierw śledzi losy Magdaleny i ich tragiczny finał, potem odkrywa śmierć w świecie przyrody,
by wreszcie doświadczyć jej osobiście, towarzysząc ostatnim chwilom babki Dilbinowej.

Fakt istnienia śmierci i związanego z nią cierpienia budzi w Tomaszu niepokój i bunt, nakazuje mu podać w wątpliwość fundament jego dziecięcej religijności – wiarę w istnienie nieśmiertelnej duszy.

Et in Arcadia ego

R1051UjTKkqqC

Ilustracja przedstawia trzech pasterzy i kobietę, którzy spacerują po Arkadii. Grupa ludzi znalazła marmurowy grób z wyrytym napisem ET IN ARCADIA EGO. Pasterze nachylają się nad grobem i starają się odczytać inskrypcję, wskazują coś palcami.

W dziecięcych przemyśleniach Tomasza pojawiają się najważniejsze pytania epistemologiiepistemologiaepistemologii, teodyceiteodyceateodycei i eschatologiieschatologiaeschatologii. Proces dorastania jest w Dolinie Issy ukazany jako nabywanie wiedzy o istnieniu zła, przemijania i śmierci:

Słowniczek