Przeczytaj
Informacje o Czesławie Miłoszu znajdziesz m.in. w lekcji: Arkadyjskie siedlisko diabłów. Przyroda w Dolinie Issy Czesława MiłoszaArkadyjskie siedlisko diabłów. Przyroda w Dolinie Issy Czesława Miłosza
Traktat zamaskowany
Dolina Issy – druga po opublikowanym w 1953 roku Zdobyciu władzy powieść Czesława Miłosza – ukazała się w Paryżu nakładem Instytutu LiterackiegoInstytutu Literackiego w 1955 roku. Tłumacz dzieła na język angielski, Louis Iribarne, określił je mianem „zamaskowanego traktatu teologicznego”, a trafność takiego określenia potwierdził sam Miłosz. Wskazuje ono na dwupłaszczyznowość sensu powieści i możliwość dwojakiego odczytania.
Na poziomie konwencji gatunkowej Miłosz wykorzystuje schemat kompozycyjny i tematyczny BildungsromanBildungsroman. Dolina Issy to opowieść o dziecięcych latach Tomasza Dilbina, którego życiorys i doświadczenia w dużej mierze pokrywają się z biografią samego autora, co pozwala nazwać bohatera alter egoalter ego Miłosza. Osią fabuły Doliny Issy jest proces dojrzewania Tomasza, zdobywania przez niego wiedzy o świecie oraz towarzyszące temu emocje. Narrator powieści relacjonuje wydarzenia przybierające dla małego chłopca charakter inicjacyjnyinicjacyjny:
Arkadia i małe ojczyzny. Vincenz – Stempowski – Wittlin – MiłoszPowieść Miłosza jest opowieścią o doświadczanej przez Tomasza trzykrotnej inicjacji – inicjacji będącej przekraczaniem podstawowych kręgów poznania – erosuerosu, sacrumsacrum i praxispraxis.
Te trzy inicjacje Tomasza stanowią oś kompozycyjną powieści, jej główne wątki fabularne rozwijane według podobnych zasad strukturalnych. Wątek „erotyczny” rozpoczyna się od sceny podglądania kąpiącej się Magdaleny. Potem rozwija się poprzez obserwowany przez Tomasza romans Romualda (który jest dla niego ideałem męskości) z ciotką Heleną i Barbarką, w którym to wątku pojawiają się motywy fascynacji i upokorzenia. W końcu – zakończeniem tego wątku […] jest scena spotkania towarzyszki zabaw z wczesnego dzieciństwa – Onuté. To spotkanie budzi w nim strach, dziewczyna pojmowana jest przez niego jako niebezpieczeństwo.
Motyw docierania do sfery sacrum to historia przyjaźni z Dominikiem. Jej kulminacją jest scena bezczeszczenia przez Domcia hostii wykradzionej z kościoła. Również w tym wątku łatwo wskazać na fazy podglądania, fascynacji, upokorzenia i strachu.
Podobnie w motywie docierania do tajemnic natury [czyli do sfery praxis] […] – tu kulminacją jest obserwacja przez Tomasza „umierania” zranionej przez niego wiewiórki.
Poznając prawa świata przyrody oraz świata społecznego, Tomasz poszukuje odpowiedzi na podstawowe pytania filozoficzne i teologiczne. Pod płaszczyzną fabularną Bildungsroman czy powieści inicjacyjnejpowieści inicjacyjnej otwiera się sens Doliny Issy jako traktatu teologicznego.
Traktat teologiczny
Problematyka teologiczna w Dolinie Issy ujmowana jest w sposób synkretycznysynkretyczny: obok teologii chrześcijańskiej pojawiają się wierzenia ludowe oraz elementy zaczerpnięte z gnostycyzmugnostycyzmu i manicheizmumanicheizmu.
Dolina IssyTomasz urodził się w Giniu nad Issą w porze, kiedy dojrzałe jabłko spada ze stukiem na ziemię […].”
Pierwsza informacja o głównym bohaterze symbolicznie sygnalizuje najważniejszy problem teologiczny podejmowany w powieści – problem poznania, ujmowany w kontekście opowieści o grzechu pierworodnym, jakim było zjedzenie przez pierwszych rodziców, Adama i Ewę, owocu z drzewa poznania dobra i zła.
Dla protagonistyprotagonisty powieści Miłosza, podobnie jak dla bohaterów opowieści biblijnej, zdobywanie wiedzy oznacza utratę pierwotnej niewinności i zaburzenie ustanowionego przez Boga ładu świata. Badając naturę i sprawy ludzkie, Tomasz uświadamia sobie istnienie zła, co staje się dla bohatera przyczyną niepokoju, a jednocześnie prowokuje go do stawiania kolejnych pytań filozoficznych, co narrator nazywa pracą diabłów nad bohaterem, potwierdzając powiązanie między wiedzą a grzechem.
W ścisłym związku z problemem poznania, prawa człowieka do zdobywania wiedzy oraz konsekwencji jej nabycia, pozostają inne zagadnienia teologiczne podejmowane w Dolinie Issy.
Obecność Boga w świecie i istnienie zła
Dziecięca religijność Tomasza, opierająca się na ufności i wierze w dobroć Boga, zostaje poddana próbie poprzez przyjaźń bohatera z Dominikiem Malinowskim. Tomasz, a wraz z nim czytelnicy, konfrontuje się z podejrzeniem, że istnienie świata i sprawy ludzkie są Bogu obojętne. To deistycznedeistyczne przekonanie budzi w bohaterze lęk i choć zostaje przez niego odrzucone, pozostawia wątpliwość, która burzy poczucie bezpieczeństwa bohatera. Obecność zła w świecie przedstawionym powieści sygnalizuje narrator, wielokrotnie nazywając dolinę Issy siedliskiem diabłów, które – zgodnie z wyobrażeniami ludowymi – nieodłącznie towarzyszą człowiekowi i płatają mu figle. Zdaniem Czesława Miłosza problem zła jest najważniejszą kwestią teologiczną w Dolinie Issy. Bohater powieści uświadamia sobie istnienie zła poprzez poznanie świata natury – odkrywa, że nie wystarczy mu sama obserwacja, że pragnie jej podboju. Motyw ten stanowi kolejne nawiązanie do biblijnej Księgi Rodzaju i opisanego w niej porządku świata ustanowionego przez Boga w akcie stworzenia – porządku, zgodnie z którym człowiek ma być panem świata natury. Tomasz próbuje zrealizować swoje pragnienie władzy, ucząc się od Romualda sztuki myśliwskiej. To doświadczenie pokazuje mu, że obecność człowieka w świecie przyrody związana jest ze złem, zadawaniem bólu, zabijaniem. Bohater przekonuje się, że jest do niego zdolny, i ta wiedza staje się dla niego źródłem cierpienia i wewnętrznego buntu przeciwko zasadom rządzącym relacjami człowieka z przyrodą. TeodyceaTeodycea w Dolinie Issy jest głęboko pesymistyczna i zakorzeniona nie w teologii chrześcijańskiej, lecz w manicheizmiemanicheizmie:
„Dolina Issy”: interpretacjaMiłosz otwarcie przyznaje […], że jest »sekretnym zjadaczem trucizn manichejskich«. Manicheizm ostatecznie proponuje bardziej realistyczną (w porównaniu z dogmatem katolickim) odpowiedź na pytanie unde malum?unde malum? Co lub może kto jest źródłem zła i cierpienia? Zagadnienie […] polega na tym, że Bóg jest albo dobry, albo wszechmocny. Jeśli jest dobry, to nie ma władzy nad światem, gdyż Jego władzę ograniczają siły zła. Jeśli jest wszechmocny, to nie może być dobry, bo jak wówczas wyjaśnić ziemskie cierpienia? Według manichejczyków […] i wszechświat, i człowieka stworzył szatan. Bóg Ojciec jest w niebiosach, nie na ziemi. Duch Święty nie przenika sfer.
Nie istnieje też łaska. Bóg jest nieobecny w świecie i jest anty‑Naturą, bo materia nie może być uświęcona.
Problem śmiertelności i istnienia duszy
Jednym z doświadczeń inicjacyjnych Tomasza jest zetknięcie się ze śmiercią. Uświadomienie sobie śmiertelności odbywa się stopniowo – bohater najpierw śledzi losy Magdaleny i ich tragiczny finał, potem odkrywa śmierć w świecie przyrody,
by wreszcie doświadczyć jej osobiście, towarzysząc ostatnim chwilom babki Dilbinowej.
Chłopiec imieniem TomaszJako czytelnicy jesteśmy tu świadkami różnych przypadków śmierci. Za każdym razem zostaje ona przedstawiona jako misterium budzące fascynację i grozę, będące w zgodzie z porządkiem świata i zarazem zadające gwałt. Także i Tomasz staje się w powieści świadkiem śmierci ludzi i zwierząt. Sam też zadaje śmierć. Ale urządzenie świata postrzega jako niesprawiedliwe, dopiero kiedy zdaje sobie sprawę, że dla wiewiórki, którą zabił na polowaniu – z miłości właśnie – nie ma zmartwychwstania.
Fakt istnienia śmierci i związanego z nią cierpienia budzi w Tomaszu niepokój i bunt, nakazuje mu podać w wątpliwość fundament jego dziecięcej religijności – wiarę w istnienie nieśmiertelnej duszy.
Et in Arcadia ego
W dziecięcych przemyśleniach Tomasza pojawiają się najważniejsze pytania epistemologiiepistemologii, teodyceiteodycei i eschatologiieschatologii. Proces dorastania jest w Dolinie Issy ukazany jako nabywanie wiedzy o istnieniu zła, przemijania i śmierci:
Wygnanie z rajuKażde z wtajemniczeń pogłębiło […] w Tomaszu poczucie dwoistości, niepewności i rozdarcia. Gdzież tu miejsce na świadomość pełni i współuczestnictwa! Przeciwnie – za każdym razem zerwane zostają związki bohatera z – kolejno – płcią odmienną, grupą rówieśniczą, kręgiem dorosłych. Miłosz opowiada historię inicjacji niedopełnionej: kłopoty adepta posłusznego, lecz jakby oszukanego w swych oczekiwaniach,
bo szukał on innej prawdy, niż została mu ofiarowana. Zza każdego jego doświadczenia przeziera bezsens, dwuznaczność lub śmierć. […] Inicjacja jest – ostatecznym – wygnaniem z raju, ujawnia ona bowiem podstawowe pęknięcie, manichejskie rozdarcie, które przebiega świat i ludzką istotę. Jedynie powrót do stanu niewinności może przywrócić poczucie pełni, całości, zadomowienia i tożsamości. Miłosz nie ma złudzeń co do możliwości takiego powrotu, choć nie przestaje o nim marzyć.
Słowniczek
(łac. alter ego „drugi ja”) – postać literacka, którą można utożsamiać z autorem utworu ze względu na podobieństwo doświadczeń biograficznych i światopoglądu
(niem. Bildungsroman, „powieść o formowaniu”) – odmiana powieści ukształtowana w epoce oświecenia; fabuła opiera się na śledzeniu procesu dojrzewania emocjonalnego i intelektualnego głównego bohatera
(łac. Deus – bóg) – pogląd filozoficzny spopularyzowany w epoce oświecenia, zakładający, że Bóg jest bezosobową siłą, która stworzyła świat i ustanowiła działające w nim prawa, ale nie ingeruje w jego losy; najbardziej znanym wyobrażeniem deistycznym jest obraz Boga jako „wielkiego zegarmistrza”, który puścił w ruch mechanizm świata‑zegara, ale nie wpływa na jego dalsze działanie
(gr. epistḗmē – wiedza, logos – nauka, poznanie) – dziedzina filozofii zajmująca się poznaniem (jego przedmiotem, metodami, granicami)
w mitologii greckiej imię boga miłości; w psychologii i naukach o kulturze określenie sfery doświadczeń związanych z fizycznymi aspektami miłości,
np. z pożądaniem
(gr. éskhatos – ostatni, logos – nauka, poznanie) – dziedzina teologii podejmująca problem życia po śmierci oraz celu istnienia świata i człowieka
(gr. gnostikos – służący poznaniu) – ruch religijny rozwijający się w pierwszych wiekach naszej ery na terenie Azji Mniejszej i Afryki Północnej. Podstawowym założeniem gnostycyzmu jest dualizm ducha i materii; jednostka powinna dążyć
do wyrwania się z ograniczeń materii (m.in. z potrzeb ciała) poprzez doskonalenie duchowe – zdobywanie wiedzy (gnozy)
(łac. initio – rozpoczynam) – wydarzenie lub doświadczenie o charakterze symbolicznym, otwierające nowy etap w życiu jednostki
polskie wydawnictwo emigracyjne założone w 1946 roku w Rzymie przez Jerzego Giedroycia, Zofię i Zygmunta Hertzów oraz Józefa Czapskiego; w 1947 roku przeniesione do podparyskiego Maisons‑Laffitte. Wydawnictwo publikowało dzieła pisarzy polskich i obcych objęte w PRL cenzorskim zakazem druku, a także miesięcznik „Kultura”; stanowiło najważniejszy ośrodek polskiego życia kulturalnego na emigracji w okresie PRL
system filozoficzny i religia stworzone przez babilońskiego myśliciela Maniego
(217–276). Podstawowym założeniem manicheizmu było twierdzenie o dualizmie świata i duszy ludzkiej, składających się z sił dobra i zła walczących o dominację. Drogą do uwolnienia się od zła było według zwolenników manicheizmu poznanie
(łac. initiō – rozpoczynam) – odmiana Bildungsroman, w której trzon akcji stanowią wydarzenia przełomowe w życiu młodego bohatera, otwierające kolejne etapy jego rozwoju
(gr. praxis, “działanie”) – w filozofii i naukach o kulturze określenie sfery praktycznych działań człowieka
(gr. prôtos – pierwszy, agōnistḗs – aktor, bohater) – główny bohater
(łac. sacrum, „święta kość” – określenie części zwierzęcych składanych w ofierze bogom) – sfera świętości, przeciwstawiona profanum – sferze tego, co ludzkie, doczesne
(gr. sunkrētizein – jednoczyć się przeciw wspólnemu wrogowi) – łączenie w jedną całość elementów różnego pochodzenia
(gr. theós – bóg, díkē – sprawiedliwy; dosł. „usprawiedliwienie Boga”) – dziedzina teologii podejmująca problem istnienia zła w świecie, poszukująca odpowiedzi
na pytanie o to, dlaczego w świecie stworzonym przez dobrego Boga istnieje zło
(łac. unde malum?, “skąd zło?”) – podstawowe pytanie teodycei; również nazwa motywu literackiego występującego w utworach podejmujących problem przyczyn i źródeł zła