W starożytności hermeneutyka była sztuką objaśniania, przede wszystkim niejednoznacznych wyroczni (w Grecji), sensu świętych tradycji oraz, w czasach chrześcijańskich, Pisma Świętego. W czasach nowożytnych niemiecki teolog oraz tłumacz Friedrich Schleiermacher (1768‑1834) uczynił z hermeneutyki uniwersalną metodę badania tekstów starożytnych. Nie służyła ona już tylko egzegezie, czyli objaśnianiu tekstów świętych, ale wszystkich tekstów, których sens okazywał się niezrozumiały.

R1ANhwqxgr4Tl1

Ilustracja przedstawia stronę książki zapisaną w języku niemieckim.

Hermeneutyka, będąca pierwotnie metodą objaśniania tekstów, staje się elementem filozoficznej teorii poznania w okresie tak zwanego przełomu antypozytywistycznego, który miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku.

Pozytywizm – wpływowy nurt XIX‑wiecznej filozofii – głosił ideał wiedzy pozytywnej, czyli takiej, która ma swoje uzasadnienie w faktach. Pozytywiści uznawali więc jedynie nauki empiryczne, zaś rolę filozofii ograniczali do dyscypliny pomocniczej nauki. Konsekwencją tych poglądów jest porzucenie wielu fundamentalnych pytań filozoficznych , jak np. pytanie o sens istnienia czy miejsce człowieka we Wszechświecie. Hermeneutyka filozoficzna była więc dla antypozytywistów odpowiedzią na jednostronność programu pozytywistycznego. Wilhelm Dilthey (1833‑1911) odróżnił od siebie dwa rodzaje nauk: wyjaśniające i rozumiejące.

RLO6IKYWuiNoy1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest łysiejący, ma krótkie, siwe włosy oraz brodę z wąsami. Ma na twarzy głębokie zmarszczki. Ubrany jest w garnitur.

Nauki wyjaśniające zajmują się faktami i dostarczają wiedzy naukowej o rzeczywistości empirycznej. Oprócz nich istnieją również nauki, które zajmują się przejawami duchowego życia człowieka. Rolą tych nauk humanistycznych jest rozumienie sensu życia duchowego. Hermeneutyka filozoficzna była u Diltheya metodą nauk rozumiejących. Równolegle jednak, hermeneutyka pojawiła się w myśli Friedricha Nietzschego (1844‑1900). Interpretacja nie jest tylko sposobem, w jaki człowiek poznaje pewien szczególny rodzaj przedmiotów (jak miało to miejsce u Diltheya), lecz jest jedynym stosunkiem, jaki człowiek nawiązuje ze światem. Nie istnieje poznanie, lecz jedynie interpretacja, czyli innymi słowy – to, co nazywamy prawdą, jest jedynie poglądem, rozumieniem uwarunkowanym przez perspektywę, z której się dokonuje (ten pogląd nazywany jest perspektywizmemperspektywizmperspektywizmem). Problem rozumienia życia duchowego, interpretacji jako rozumienia, które zastępuje poznanie oraz perspektywizmu, który odrzuca możliwość poznania obiektywnego to podstawa, na której w XX wieku powstaje filozofia hermeneutyczna.

Za twórcę współczesnej filozofii hermeneutycznej uznaje się niemieckiego filozofa Martina Heideggera (1889‑1976).

Podstawowe pytanie, które zajmuje niemieckiego filozofa, brzmi: „co to znaczy być?”. Sens bycia wydaje się pozornie oczywisty – wiemy, co mamy na myśli, gdy mówimy, że „niebo jest niebieskie” albo „jestem głodny”. Jednakże potrafimy określić znaczenia samego bycia – w oderwaniu od przyjmującego konkretną postać bytu (np. mnie – czyli podmiotu, albo otaczających mnie przedmiotów). Mimo to, jak sądzi Heidegger, rozumiemy sens bycia – gdyby było inaczej nie bylibyśmy w stanie o nie zapytać.

Pytanie o bycie zakłada jakieś rozumienie jego sensu. Dotykając problemu rozumienia, filozofia Heideggera staje się hermeneutyczna. Nie traktuje on jednak rozumienia jako pewnego sposobu poznania (jak miało to miejsce u Diltheya), lecz jako sposób bycia szczególnego rodzaju bytu, który nazywa Dasein [niem. „tubycie”] i utożsamia z człowiekiem. Rozumienie jest więc podstawowym aspektem ludzkiej egzystencji (dlatego filozofia Heideggera jest również egzystencjalizmem) – nasze życie polega na rozumieniu bycia. Rozumienie to nie ma charakteru teoretycznego, nie jest efektem aktu poznawczego, ale jest wpisane w samą egzystencję człowieka. Rozumiemy świat, ponieważ na co dzień jesteśmy w nim zanurzeni i zadomowieni – „rozumiemy się na świecie” w taki sam sposób, w jaki ktoś, kogo znamy „rozumie się” na naprawie rowerów, dzięki czemu wymienia nam przebitą dętkę bez mrugnięcia okiem. Ten sposób bycia człowieka, Heidegger nazywa byciem‑w-świecie. Dzięki temu, że jesteśmy zadomowieni w świecie, rozumiemy go; dzięki temu, że go rozumiemy, możemy cokolwiek napotkać – coś obcego (przedmiot) może się przed nami zjawić.

RjseHWC8ahz9Z1

Zdjęcie przedstawia rękę, która trzyma długopis i pisze coś na kartce.

Egzystencja i rozumienie mają zatem w filozofii Heideggera charakter kolisty: napotkanie przedmiotu jest niemożliwe bez jego uprzedniego rozumienia; rozumienia nie ma zaś bez napotykania przedmiotów – bez dziejącej się nieprzerwanie egzystencji. Podobnie rzecz ma się z pytaniami – pytanie o sens bycia zakłada jakieś rozumienie tego sensu; lecz sens bycia jest przez nas rozumiany o tyle, o ile zjawia się w naszej egzystencji – to znaczy o tyle, o ile o niego pytamy. Myślenie nie ma zatem ani punktu wyjścia, ani też punktu dojścia, lecz przyjmuje formę koła hermeneutycznego – nieustannie dzieje się.

Z dziejowością rozumienia łączy się kolejny aspekt filozofii Heideggera. Skoro nie istnieje żaden początkowy punkt rozumienia, pozbawiony założeń stan niewiedzy, od którego rozpoczynałoby się poznanie, nasze rozumienie zawsze wyrasta z jakichś założeń. Według Heideggera, założenia te nie utrudniają nam rozumienia, lecz czynią je możliwym. Heidegger nazywał te uprzednie założenia, w których zakorzenione jest wszelkie poznanie przesądami, nadawał im jednak, jak widzisz, pozytywne znaczenie. Hermeneutyka Heideggera jest pokrewna filozofii transcendentalnej Edmunda Husserla oraz Immanuela Kanta – sens przedmiotów, całego przedmiotowego świata, zależny jest od podmiotu. Inne jednak jest rozumienie samego podmiotu – rozumienie, które umożliwia zjawianie się sensownych przedmiotów nie jest procesem poznawczym, lecz samą egzystencją. To na rozumieniu polega sens bycia człowieka.

O ile jednak egzystencja wydobywa na jaw sens bycia, nie jest w stanie uchwycić go w pełni. Sens bycia przejawia się w konkretnych bytach, które może napotkać człowiek, lecz jego sedno – dlaczego byt istnieje jako byt – pozostaje przed człowiekiem ukryte. Heidegger odróżnia z tego powodu byt (czyli to, co jest), od Bycia, które samo nie jest, lecz stanowi warunek istnienia bytu.

Bycie jest więc nieuchwytne, lecz zarazem problematyczne – egzystencja polega na nieustannym pytaniu o sens bycia, czyli – jak mówi Heidegger – na przekraczaniu bytu ku Byciu. Niedostępne ludzkiemu rozumieniu, Bycie zjawia się w najpełniejszej postaci w poezji. Według Heideggera, poezja nie jest pewnym użyciem języka, lecz jego źródłem. Rozumienie poezji nie jest po prostu czytaniem (analizą i interpretacją) wierszy, lecz przybiera podobną postać jak rozumienie codziennego świata. Tak jak mieszkamy w świecie (i dlatego go rozumiemy), musimy zamieszkać w poezji, czyli porzucić zdegenerowaną, służącą komunikacji mowę potoczną (którą nazywa gadulstwem) i wsłuchać się w słowa poety, w których ujawnia się samo Bycie.

Poezja w koncepcji Heideggera przypomina jakiś tajemny, hermetyczny język. I rzeczywiście, filozofia hermeneutyczna nie dostarcza narzędzi do czytania poezji. Służy raczej pokazaniu, że ostateczny sens, który próbujemy zrozumieć, jest zawsze czymś, co się nam wymyka, że rozumienie zawsze wyrasta z pewnych założeń i nigdy nie kończy się pełnym zrozumieniem.

Rozumienie jest również centralną kategorią hermeneutyki Hansa‑Georga Gadamera (1900‑2002). Akcentuje on, obecny już w myśli Heideggera, językowy charakter rozumienia. To język – interpretacja świata, która dokonuje się w języku – jest warunkiem wszelkiego poznania. Jest on jednak zarazem przedmiotem poznania – tym, co jest rozumiane. Rozumienie ma u Gadamera charakter kolisty (koło hermeneutyczne) oraz językowy. Językowe ze swojej natury rozumienie ma w hermeneutyce Gadamera trzy aspekty. Po pierwsze, w żywej mowie – komunikacji – język staje się przezroczysty, czyli znika za tym, co jest w min powiedziane.

RxiYZzWodxyTV1

Ilustracja przedstawia człowieka, który siedzi przy biurku. Na biurku znajduje się mikrofon.

Po drugie, język funkcjonuje tylko w komunikacji. Nie jest narzędziem, które służy jednostce do wyrażania sensów, które „ma na myśli”, lecz rozmową prowadzoną przez pewną wspólnotę ludzi. Język jest tym, co umożliwia im porozumienie – jego sens nie zależy wyłącznie od jednostki, lecz kształtowany jest ponadindywidualnie, w procesie komunikacji. Ta rozmowa – model rozumienia w myśli Gadamera nie ma początku, ani końca – jest nieustannie toczącym się w danej wspólnocie procesem (podobnie jak Heidegger, Gadamer nazywa ten aspekt rozumienia jego dziejowością).

Po trzecie, język jest uniwersalny – Gadamer uważa, że nie istnieje nic, czego nie dałoby się wypowiedzieć w języku, nic, co by go przekraczało. Język ustanawia granice tego, co da się pomyśleć i wyrazić.

RiT0eSckhfLVm1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest łysiejący, ma głębokie zmarszczki na podłużnej twarzy. Mężczyzna ma szeroki nos, duże oczy oraz zarysowany drugi podbródek. Ubrany jest w garnitur.

Mogłoby się wydawać, że Gadamer jest przede wszystkim badaczem komunikacji, zainteresowanym językiem potocznym. Jednakże jego głównym przedmiotem zainteresowania jest literatura. Pismo jest rzeczywiście przeciwieństwem żywego języka – jest martwe i obce. Rozumienie polega na przezwyciężaniu tej obcości i ujawnianiu w pozornie martwym tekście, żywego słowa. Mówiąc o rozmowie, Gadamer nie ma na myśli rzeczywistej, prowadzonej przez dwie osoby rozmowy, lecz model rozumienia polegający na zadawaniu pytań i słuchaniu odpowiedzi. Pytania te kierowane są zasadniczo do tekstu, zaś w jego postępującym rozumieniu ujawniać ma się jego żywy sens. Tocząca się we wspólnocie rozmowa, o którą chodzi Gadamerowi, nie jest więc dla niego w pierwszym rzędzie tym, co rozumiemy pod pojęciem komunikacji. Porozumienie między ludźmi zapośredniczone jest przez „martwe” wytwory kultury – przede wszystkim teksty literackie. Ich rozumienie pozwala na wejście w dialog z innymi członkami naszej kultury. Dialog jest bowiem dla Gadamera przede wszystkim dialogiem z tradycją – włączenie się do rozmowy ludzi, po których zostały już tylko teksty.

Słownik