Przeczytaj
Współczynnik dzietnościWspółczynnik dzietności, zwany też współczynnikiem płodnościwspółczynnikiem płodności całkowitej, jest jednym ze wskaźników procesów demograficznychdemograficznych. Określa on przeciętną liczbę dzieci, które urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15–49 lat), przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną wśród kobiet w badanym roku. Współczynnik ten oblicza się według następującego wzoru:
gdzie:
WIndeks dolny ppIndeks dolny łłIndeks dolny (x)(x) – współczynnik płodności dla poszczególnych roczników wieku rozrodczego kobiet, w przeliczeniu na jedną kobietę.
Powszechnie przyjmuje się, że wartość współczynnika dzietności zawierająca się między 2,10 a 2,15 wskazuje na prostą zastępowalność pokoleń. Oznacza to, że pokolenie rodziców jest zastępowane przez pokolenie dzieci. Jest to stan pożądany z punktu widzenia społeczeństwa, decyduje bowiem o jego istnieniu i rozwoju. Natomiast utrzymujący się spadek współczynnika dzietności poniżej wartości gwarantującej zastępowalność pokoleń prowadzi do wymierania populacji, zwłaszcza jeżeli towarzyszy temu wzrost liczby zgonów powyżej liczby urodzeń (czyli ujemny przyrost naturalny).
Średni współczynnik dzietności w Polsce najwyższą wartość osiągnął w latach 50. XX w., kiedy to wyniósł przeciętnie 3,62 i był dużo wyższy od średniej wartości w całej Europie (2,65). Jego wzrost był związany z powojennym demograficznym wyżem kompensacyjnym. Mimo to już w latach 60. XX w. uległ raptownemu obniżeniu, ale aż do połowy lat 90. utrzymywał się powyżej poziomu gwarantującego prostą zastępowalność pokoleń.
Od tego czasu aż do dziś notowany jest spadek jego wartości, z okresowymi, krótkotrwałymi, niewielkimi wzrostami (lata 2008–2010, 2016–2017). Warto także zauważyć, że zmniejszenie liczby urodzeń powoduje spadek, z odpowiednim opóźnieniem, liczby młodych kobiet, które mogłyby zostać matkami, co nasila obserwowane niekorzystne tendencje demograficzne.
W czasie całego omawianego okresu (1950–2019) wartości współczynnika dzietności charakteryzowały się znacznym przestrzennym zróżnicowaniem. Zdecydowanie mniejsza płodność występowała wśród kobiet zamieszkujących miasta, zarówno średnio w Polsce, jak i we wszystkich województwach. Znacznie wyższą płodnością, niekiedy nawet dwukrotnie w stosunku do miast, charakteryzowały się mieszkanki obszarów wiejskich, zwłaszcza położonych na tzw. ścianie wschodniej (województwo podlaskie, lubelskie, podkarpackie) oraz w województwie warmińsko‑mazurskim i świętokrzyskim, co było związane w znacznej mierze z „prorodzinnym” stylem życia w tych regionach. Różnice te systematycznie jednak się zmniejszały, zarówno w całym kraju, jak i w poszczególnych województwach, w 2019 roku były już nieznaczne (średni współczynnik dzietności dla Polski – 1,42, dla miast – 1,41, dla wsi – 1,43). W czasie ostatnich trzech lat następuje także zmiana obserwowanych przez długi czas tendencji w przestrzennym rozkładzie wartości współczynnika dzietności i czasowej dynamice jego zmian.
Wydaje się, że wzrost wartości współczynnika dzietności powinien pojawić się we wspomnianych wyżej regionach, tradycyjnie charakteryzujących się wysokim poziomem dzietności, a jednocześnie słabszym poziomem rozwoju gospodarczego. W warunkach tych dodatkowy strumień środków z programu Rodzina 500+ ma bowiem realnie wyższą wartość z uwagi na niższe od ogólnopolskiej średniej płace i dostosowany do nich poziom cen, skutkuje zatem poprawą sytuacji finansowej rodzin. Tymczasem dzietność wzrosła w województwach o relatywnie dobrej sytuacji gospodarczej – pomorskim, mazowieckim i wielkopolskim. Natomiast wspomniane powyżej regiony Polski Wschodniej notują znaczący jej spadek.
Jest to po części efektem nowego trendu, jakim jest notowany w ostatnich kilku latach szybki wzrost dzietności w dużych (powyżej 100 tys. mieszkańców) polskich miastach. Jeszcze w 2013 roku współczynnik dzietności wynosił w nich zaledwie 1,15 wobec wartości 1,26 dla kraju, zaś w 2019 roku osiągnął wartość 1,45 wobec 1,42 dla Polski.
Duża dzietność występuje w większości stolic województw. Najlepsza sytuacja panuje pod tym względem w Warszawie, Gdańsku, Opolu, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu, które w 2019 roku ze współczynnikiem dzietności wynoszącym co najmniej 1,5 wyszły poza strefę niskiej dzietności. Ma to związek między innymi z relatywnie dobrą sytuacją ekonomiczną rodzin, dostępnością usług, edukacji, służby zdrowia itp. oraz działaniami w zakresie polityki rodzinnej, realizowanymi w skali kraju i na poziomie samorządów.
Wzrastającą dzietnością charakteryzują się także powiaty otaczające duże i wielkie miasta, co może mieć związek z procesami osiedlania się mieszkańców miast na obszarach podmiejskich i występowania związanego z tym zjawiska odraczanej dzietności.
Współczynnik dzietności w Polsce przyjmuje dziś wartości należące do najniższych w Europie. Gorsza sytuacja pod tym względem panuje tylko w krajach południa Europy – w Portugalii, Grecji, Luksemburgu, Hiszpanii, na Cyprze, we Włoszech i na Malcie.
Słownik
nauka zajmująca się badaniem prawidłowości zjawisk ludnościowych w konkretnych warunkach społecznych i gospodarczych danego terytorium
liczba dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego, przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku
stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie do liczby kobiet będących w wieku rozrodczym (15–49 lat)