O autotematyzmie

Wokół autotematyzmu w literaturze od lat toczy się dyskusja. Autorem terminu w polskich badaniach literackich jest Artur Sandauer, który używał określenia „autotematyzm” w odniesieniu do najnowszej literatury oraz sztuki użytkowej. Autotematyzm w literaturze uważał za rodzaj sztuki abstrakcyjnej,rezygnującej z wyboru tematu, skupiającej się na sobie samej i zagadnieniach formalnych. Za autotematyczne uznawał wszelkie wypowiedzi w utworze na temat tajników warsztatu pisarza, uwagi o intencjach tworzenia, refleksje nad procesem tworzenia lub ideą twórczości.
W utworach autotematycznych ważniejsza od przedstawianych treści jest struktura utworu oraz jego geneza. Autotematyzm nazywany jest literaturą warsztatową, wypowiedzią w dziele o dziele, quasi‑powieścią o powieści, autoświadomością twórczą. W utworach autotematycznych można obserwować autorską refleksję nad językiem literatury w literaturze, odsłonięcie procesu tworzenia lub powstawania utworu, autobiogafizm. Autotematyzm pojawia się już w antyku w twórczości Horacego, który w pieśniach umieszczał refleksje na temat roli poety i trudów tworzenia. Widoczny jest w poezji XVI i XVII w. Wówczas pojawiają się sformułowania dotyczące źródeł twórczości, celów pisarstwa, osobowości poety, jego roli w społeczeństwie. Poeci tworzą metafory, za pomocą których przywołują skojarzenia związane z pracą twórcy. Kochanowski obdarzony niezwykłym talentem chętnie poświęcał utwory lub ich fragmenty refleksjom na temat własnej twórczości i roli poety. W Pieśni XXIV ksiąg wtórych pisze: Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony. Ale to głównie fraszki stanowią przykład literatury autotematycznej. W literaturze romantycznej czy modernistycznej, mocno skupiającej się na artystycznej osobowości i procesie twórczym, pojawiają się teksty autotematyczne. Przykładem może być poemat dygresyjny Beniowski Juliusza Słowackiego, w którym narrator przerywa główny wątek, aby wtrącić, wśród licznych dygresji, uwagi dotyczące konstrukcji czy sensu tworzonego właśnie dzieła. Ogromny wkład w rozwój tekstowej autorefleksji wniosła modernistyczna powieść o tworzeniu powieści. Klasycznym przykładem może być Pałuba Karola Irzykowskiego. Wśród współczesnych pisarzy wykorzystujących wątki autotematyczne wymienia się Witolda Gombrowicza (Dziennik 1953‑1966), Czesława Miłosza (Ars poetica), Mirona Białoszewskiego (Pamiętnik z powstania warszawskiego), Tadeusza Konwickiego (Mała apokalipsa).

Renesansowy autotematyzm, czyli fraszki o fraszkach Jana Kochanowskiego

RAgQvD8LNbnof1

Zdjęcie przedstawia spękaną ziemię, z której wyrasta jeden zielony pęd.

Termin „fraszka” wprowadził do literatury Jan Kochanowski – pochodzi od włoskiego frasca, co dosłownie znaczy „pokryta liśćmi gałązka”. W sensie przenośnym fraszka to drobiazg, bagatela, żarcik, figielek, rzecz i sprawa małej wagi, jako zaś gatunek poetycki – drobny utwór wierszowany, często o żartobliwym charakterze, oparty na dowcipnym pomyśle. U źródeł tego gatunku poetyckiego leży powstały w starożytności epigramatepigramat, epigramepigramat, krótki napis okolicznościowy, upamiętniający osoby, rzeczy, wydarzenia, umieszczany na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, mający formę dowcipnego wiersza (zwykle dwu- lub czterowersowego), zawierającego jakąś zaskakującą myśl lub spostrzeżenie. Określenie „dowcipny” nie znaczy, że taki epigramat zawsze miał charakter żartobliwy – kiedyś tego słowa używano w znaczeniu „inteligentny, intelektualnie zręczny”. Najsłynniejszym autorem epigramatów był Grek Anakreont, żyjący w VI i V w. p.n.e. Wśród fraszek napisanych przez Kochanowskiego wiele było inspirowanych jego utworami.

R22p53bxDi0CB

Obraz przedstawia popiersie brodatego mężczyzny w sile wieku. Poeta ubrany jest w szubę, a spod brody wystaje mu średniej wielkości kryza.

Fraszki Kochanowski pisywał z dużym upodobaniem, zwłaszcza gdy był sekretarzem królewskim i bawił na dworze Zygmunta Augusta; nie stronił od nich i później, w okresie czarnoleskim; w sumie stworzył przeszło trzysta fraszek – wydał je w zbiorze podzielonym na trzy księgi.

Wśród licznych i bardzo zróżnicowanych fraszek Kochanowskiego znajdujemy również utwory o wyraźnie autotematycznymautotematyzmautotematycznym charakterze.

We fraszce Do gościa, rozpoczynającej zbiór Księgi pierwsze, autor zwraca się wprost do czytelnika (czyli tytułowego gościa), zachwalając swoje dzieło i podkreślając, że jest ono warte wydanych na nie pieniędzy:

Nie są to zatem aż takie błahostki, jak mało poważna, nawet swawolna nazwa – fraszki – by sugerowała. Kochanowski miał świadomość wielkiej wartości swych „drobiazgów” i ocenił je wysoko, pisząc w Do fraszek:

R16TUQZhNe8Jj1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową Fraszek, wydaną w języku polskim, w Krakowie w 1590 roku. Strona posiada obramowanie wypełnione roślinnym motywem.

Nie miały to zatem być wyłącznie facecje, żartobliwe anegdotyanegdotaanegdoty, ale też utwory wyższego lotu, niepoddające się łatwemu zaszufladkowaniu – porównuje je do zbudowanego przez Dedala Labiryntu, w którym nietrudno pobłądzić. W O nowych fraszkach autor żartobliwie zestawia je z nowymi fraszkami, czyli dokumentami wydawanymi przez kancelarię królewską, które on – sekretarz Króla Jego Mości – musi w trudzie i mozole starannie kaligrafować. Z kontekstu wynika, że wolałby się poświęcić pisaniu fraszek, gdyż szacowne królewskie manuskrypty to fraszka jako druga. Być może tym nieco ironicznym utworem chciał uprzytomnić swym zwierzchnikom wartość swej poezji. W Do starosty stwierdza wprost, że kto będzie przezeń we fraszkach opisany, ten zostanie uwieczniony i nawet nie musi zazdrościć Biskupom, którzy stoją u świętego Frącka (tj. których portrety wiszą w krużgankach kościoła św. Franciszka w Krakowie). Miał zatem Kochanowski świadomość, że jego poetyckie drobiazgi będą żyły znacznie dłużej niż zwykłe towarzyskie żarty i anegdoty.

Słownik