Stanisław Katafias Jednostka ludzka wobec śmierci i umierania. Niektóre filozoficzno-etyczne problemy tanatologii

W literaturze starożytnej odpowiedzi na pytania o śmierć udzielano za pomocą mitów. Starożytni uważali śmierć za coś naturalnego i nieodwołalnego. Występowała w opozycji do nieśmiertelności bogów. To Mojry uosabiające przeznaczenie przędły nić ludzkiego żywota, najstarsza przecinała ją u kresu. Symbolem świata podziemi był Hades, bóg sprawiedliwy, ale budzący grozę, jego imieniem zaczęto nazywać również całe podziemne królestwo. Od świata żywych oddzielała go rzeka Styks, którą dusze przekraczały na łodzi Charona. Wyjścia i wejścia strzegł pies Cerber. Niektórym herosom udawało się wejść do tej krainy, ale byli to nieliczni. Odyseusz w trakcie swej wędrówki przybywa do Hadesu, tam widzi cienie swoich bliskich, błądzących bez celu. Nieliczne dusze zmarłych trafiały do krainy wiecznego szczęścia, na Pola Elizejskie. W najniższej części – Tartarze kary odbywali najwięksi grzesznicy tacy jak Syzyf czy Tantal. Ale w najgorszej sytuacji znajdowali się ci, wobec których nie dopełniono rytuałów pogrzebowych, nie mając opłaty dla przewoźnika Charona, nie mogli wejść do Hadesu, pozostawali na w świecie realnym jako zjawy.

2 Źródło: Stanisław Katafias, Jednostka ludzka wobec śmierci i umierania. Niektóre filozoficzno-etyczne problemy tanatologii, 1982, s. 67–68.

Homer Iliada

Patrokl omdlonym głosem: — „Nadymaj się chlubą!
Woli bogów chce człowiek oprzeć się daremnie
Od Zeusa i Feba masz zwycięstwo ze mnie…
Ale wyryj me słowa na sercu głęboko:
Światło dzienne niedługo twoje widzi oko.
Nieodzowny cię wyrok z bladą śmiercią goni,
Zgubny dla ciebie oszczep jest w Achilla dłoni”!

3 Źródło: Homer, Iliada, tłum. F. K. Dmochowski, Kraków 1930.

Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Antologia tragedii greckiej

Bohaterka dramatu, młodziutka Antygona, jest jeszcze jedną ofiarą klątwy ciążącej nad rodem Labdakidów, tej samej klątwy, która zgubiła jej ojca, Edypa, jej obydwu braci, Eteoklesa i Polinikesa. W scenie poprzedzającej katastrofę chór ostrzega Antygonę:

Zły duch cię ściga rodowy.

Tebańska królewna świadoma jest winy, za którą przyjdzie jej niebawem zapłacić:

Straszną jam pomnę łożnicę, 
W której syn z matką zdrożne śluby wiąże,
Nieszczęśni moi rodzice!
Klątwą brzemienna dziś do was podążę.
Dziewiczość niosąc wam serca

4 Źródło: Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Antologia tragedii greckiej, 1989, s. 233.

Lody i śniegi górzystej Tracji były ojczyzną największego śpiewaka i wieszcza Hellady, Orfeusza. (...) Miał Orfeusz za małżonkę piękną nimfę drzewną, hamadriadę, zwaną Eurydyką, którą kochał nad życie.

Wtedy Orfeusz postanowił udać się do Hadesowego królestwa i błagać panów podziemia, by mu zwrócili ukochaną. (...) Kiedy stanął przed tronem panów podziemia, nie oderwał rąk od strun, które teraz rozbrzmiewały skargą i rozpaczą. (...) Zadrżało czułe serce Persefony żalem i współczuciem nad niedolą śpiewaka i podziw ją ogarnął dla miłości, co nie przelękła się mroków i straszydeł piekielnych. Skłoniła swego małżonka, surowego Hadesa, by spełnił prośbę Orfeusza. Skinął głową władca piekieł i zgodził się wydać Eurydykę, pod jednym wszakże warunkiem: Gdy będą opuszczać bramy Erebu, Orfeusz musi iść pierwszy, za nim kroczyć będzie Eurydyka wiedziona przez Hermesa. Nie wolno jednak będzie Orfeuszowi oglądać się za siebie, dopóki nie opuści bram podziemia.

(...) I Orfeusz, niepomny boskiego zakazu, raduje się myślą o bliskim wyzwoleniu Eurydyki, chce pobiec do swej cudem uratowanej małżonki, by razem z nią w tej pierwszej, jedynej, cudownej chwili spojrzeć w boskie oblicze Heliosa. Ogląda się za siebie i – o ciemności wieczyste! Eurydyka zniknęła. Zniknęła już na zawsze w otchłani!

Indeks górny Źródło: Wanda Markowska, Mity Greków i Rzymian, Iskry 1990, s. 258‑261. Indeks górny koniec^{Źródło: Wanda Markowska, Mity Greków i Rzymian, Iskry 1990, s. 258‑261.}

Stanisław Katafias Jednostka ludzka wobec śmierci i umierania. Niektóre filozoficzno-etyczne problemy tanatologii

Te początkowo mitologiczne próby wyjaśnienia tajemnic śmierci zostają z czasem pogłębione refleksją filozoficzną. (…) Filozofowie antyczni, nastawieni w swych badaniach praktycznie, za cel stawiają nie tyle określenie istoty śmierci, co wyzwolenie człowieka od paraliżującego go lęku przed tajemniczym zakończeniem życia. (…) Heraklit, jak i Epikur, i stoicy traktują śmierć jako naturalny fakt wynikający z prawa wiecznych zmian świata materialnego. Dlatego nie pytają, skąd bierze się ludzka śmiertelność, traktując to za rzecz oczywistą, a skupiają uwagę na wypracowaniu filozofii życia, którego wartość bądź bezsens ograniczone zostają granicami biologicznego trwania. Platon z kolei uważał, że człowiek w swej strukturze przynależy do świata materii i świata ducha. (...) Jednak dopiero po śmierci, po wyzwoleniu duszy z pęt ciała, możliwe się staje osiągnięcie absolutnie pełnej prawdy, piękna i dobra, których jedynie liche namiastki oglądaliśmy w czasie ziemskiego bytowania. (…) Śmierć nie jest czymś strasznym, ponieważ podlega jej tylko ciało, krępująca człowieka przypadłość niedotycząca istoty człowieczeństwa. Ten wątek zostanie rozwinięty przez filozofię i teologię chrześcijańską.

5 Źródło: Stanisław Katafias, Jednostka ludzka wobec śmierci i umierania. Niektóre filozoficzno-etyczne problemy tanatologii, 1982, s. 67–72.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradego,
Łoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Lści się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa.

6 Źródło: Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

Pieśń o Rolandzie

Roland czuje, że śmierć go bierze całego: z głowy zstępuje do serca. Biegnie rycerz pędem na szczyt góry, położył się na zielonej murawie, twarzą do ziemi. Pod siebie kładzie swój miecz i róg. Obrócił głowę ku zgrai pogan; tak czyni, chcąc, aby Karol powiedział i wszyscy jego ludzie, że umarł jako zwycięzca i jako zacny hrabia. Raz po raz słabnącą ręką uderza się w piersi. Za grzechy swoje wyciąga ku niebu swoją rękawicę. 

CLXXV

Roland czuje, że dobiegł już kresu. Leży na stromym pagórku twarzą ku Hiszpanii. Jedną ręką bije się w pierś: „Boże, przez twoją łaskę, mea culpa; za moje grzechy, wielkie i małe, jakie popełniłem od godziny urodzenia aż do dnia, w którym oto poległem!”. Wyciągnął do Boga prawą rękawicę. Aniołowie z nieba zstępują ku niemu. 

CLXXVI

Hrabia Roland leży pod sosną. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Wiele rzeczy przychodzi mu Anioł na pamięć: tyle ziem, które zdobył dzielny rycerz, i słodka Francja, i krewniacy, i Karol Wielki, jego pan, który go wychował. Płacze i wzdycha, nie może się wstrzymać. Ale nie chce przepomnieć siebie samego; bije się w piersi i prosi Boga o przebaczenie: „Prawdziwy Ojcze, któryś nigdy nie skłamał, ty, któryś przywołał świętego Łazarza spośród umarłych, ty, któryś ocalił Daniela spomiędzy lwów, ocal moją duszę od wszystkich niebezpieczeństw za grzechy, którem popełnił w życiu!”. Ofiarował Bogu swą prawą rękawicę, święty Gabriel wziął ją z jego dłoni. Opuścił głowę na ramię; doszedł ze złożonymi rękami swego końca. Bóg zsyła mu swego anioła Cherubina i świętego Michała Opiekuna; z nimi przyszedł i święty Gabriel. Niosą duszę hrabiego do raju.

7 Źródło: Pieśń o Rolandzie, tłum. T. Boy-Żeleński, Warszawa 1932.

Daniel Naborowski Krótkość żywota

Godzina za godziną niepojęcie chodzi:
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
Krótka rozprawa: jutro — coś dziś jest, nie będziesz,
A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz; 
Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt, żywot ludzki słynie.
Słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie,
Kołem niehamowanym lotny czas uchodzi, 
Z którego spadł niejeden, co na starość godzi. 
Wtenczas, kiedy ty myślisz, jużeś był, nieboże;
Między śmiercią, rodzeniem byt nasz ledwie może 
Nazwan być czwartą częścią mgnienia; wielom była 
Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.

8 Źródło: Daniel Naborowski, Krótkość żywota, [w:] tegoż, Poezje, oprac. J. Dürr-Durski, Warszawa 1961.

Jan Andrzej Morsztyn Do trupa

Leżysz zabity i jam też zabity,
Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości,
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty,
Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty,
Jam zawarł zmysły w okropnej ciemności,
Ty masz związane ręce, ja wolności
Zbywszy mam rozum łańcuchem powity.
Ty jednak milczysz, a mój język kwili,
Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze,
Tyś jak lód, a jam w piekielnej śreżodze.
Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili,
Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem
Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.

9 Źródło: Jan Andrzej Morsztyn, Do trupa, [w:] Poezja polskiego baroku, 2012.

Bożena Popiołek Pompa funebris w staropolskich relacjach pogrzebowych

(…) Barwnym elementem barokowej codzienności stały się zatem wystawnie obchodzone uroczystości pogrzebowe, owe pompae funebre, które na przełomie XVII i XVIII wieku przybrały charakter niemal teatralnych widowisk celebrowanych z wielką starannością. Artystyczna oprawa pogrzebu stanowiła apoteozę ziemskich walorów zmarłego, piastowanych godności i urzędów, wojennych dokonań, bogactwa i sławy, a ponadto była kreacją potęgi jego rodziny. (…) Istotnym elementem upamiętniania zmarłych stały się mowy pogrzebowe oraz relacje i diariusze funeralne, które pełniły dwojaką rolę. Z jednej strony były formą „pamiętników życia i śmierci”, głoszących sławę zmarłych i ich rodzin, z drugiej zaś – skierowane do żyjących – stawały się rodzajem narzędzia dydaktycznego, sławiąc wielkość czynów i zasług odchodzącego z tego świata człowieka oraz modelując odpowiednie wzorce osobowe godne naśladowania.

1 Źródło: Bożena Popiołek, Pompa funebris w staropolskich relacjach pogrzebowych, dostępny w internecie: https://www.wilanow-palac.pl/pompa_funebris_w_staropolskich_relacjach_pogrzebowych.html.