Przeczytaj
Przynależność do stanu szlacheckiego
O przynależności do stanustanu szlacheckiego decydowało przede wszystkim urodzenie. Jednak nigdy nie doszło do jego całkowitego zamknięcia. Nadal istniała możliwość nadania tytułu szlacheckiego, czyli nobilitowania osoby niskiego pochodzenia. Prawo nobilitacjinobilitacji początkowo przysługiwało królowi, który mógł nadać tytuł szlachecki za zasługi na polu bitwy, a do 1578 r. również za inne dokonania. Później za zasługi pokojowe nobilitował sejm. Cudzoziemcy mogli wejść do polskiego stanu szlacheckiego w wyniku procedury indygenatuindygenatu. Przeprowadzał ją król w czasie sejmu, a od 1641 r. sam sejm.
Szczególnym sposobem przeniknięcia zamożnego plebejuszaplebejusza do stanu szlacheckiego była procedura wywodu szlachectwawywodu szlachectwa. Wiązała się ona z tzw. naganą szlachectwanaganą szlachectwa, czyli oskarżeniem w sądzie o bezprawne używanie tytułu szlacheckiego. Zarzut ten można było odeprzeć, przedstawiając zeznania sześciu szlachciców potwierdzające przynależność oskarżonego do stanu szlacheckiego. Po wygraniu takiej sprawy oskarżony otrzymywał sądowe potwierdzenie szlachectwa. Wzbogaceni ambitni plebejusze mogli więc taki wywód przeprowadzić, opłacając świadków.
Stan szlachecki – stan uprzywilejowany
Zgodnie z przyznanymi już w XV w. przywilejamiprzywilejami szlachcica nie można było osadzić w więzieniu ani skonfiskować mu majątku bez wyroku sądowego. Dzięki temu szlachta mogła prowadzić aktywną działalność polityczną, ponieważ prawa te ograniczały możliwość stosowania wobec niej szykan przez władców.
Kluczowym wyznacznikiem przynależności do stanu szlacheckiego był odrębny system sądownictwa oraz odrębny system prawny. Jaki? Szlachta podlegała sądom ziemskim i grodzkim.
Szlachta sądzona była według prawa ziemskiego, które faktycznie było prawem zwyczajowym, uzupełnionym konstytucjami sejmowymi i edyktamiedyktami królewskimi. Stąd się wzięły znaczące różnice w obowiązującym prawie między poszczególnymi regionami Rzeczypospolitej. Kodyfikację i ujednolicenie norm prawnych w skali całego kraju uniemożliwiał opór szlachty, która była przywiązana do tradycyjnych rozwiązań.
Prawo było wobec szlachty nadzwyczaj łagodne, co wywoływało sprzeciw takich moralizatorów jak Andrzej Frycz Modrzewski. Na przykład za zabójstwo szlachcic karany był zwykle karą pieniężną (tzw. główszczyzną), której wysokość zależała od sposobu dokonania zabójstwa oraz przynależności stanowej ofiary. Ponadto wobec szlachcica nie wolno było stosować tortur, a ewentualna kara śmierci musiała być wykonana w sposób niehańbiący – przez ścięcie.
Nadzwyczajna pozycja prawna szlachty szczególnie mocno uwidaczniała się w jej relacjach z innymi stanami. Chłopi podlegali poddaństwu gruntowemu i sądowemu. Dzięki temu szlachta mogła regulować stosunki z chłopami, m.in. te dotyczące zasad użytkowania przez nich ziemi. Co więcej, to szlachta sprawowała władzę sądowniczą nad chłopami zamieszkującymi w ich dobrach. Stan ten uległ pogłębieniu w 1518 r. na skutek zrzeczenia się przez Zygmunta I Starego prawa rozstrzygania spraw między szlachtą a jej poddanymi.
Ukoronowaniem wszystkich przywilejów szlacheckich były prawa polityczne. Szlachta miała prawo uczestniczyć w sejmikach i sejmach, posiadała monopol na obsadzanie urzędów państwowych i wyższych godności Kościelnych, uczestniczyła w wyborze króla. Najważniejszym obowiązkiem szlachty był udział w pospolitym ruszeniu. Ze względu na słabnącą wartość bojową było zwoływane coraz rzadziej i odgrywało coraz mniejszą rolę na polach bitew.
Zróżnicowanie majątkowe szlachty
Starsza historiografia oceniała, że w Polsce szlachta stanowiła ok. 10 proc. ogółu mieszkańców. Nowsze badania mówią jednak o 5,5–5,6 proc., co i tak stanowi odsetek znacznie większy niż w innych państwach europejskich, porównywalny był tylko w Hiszpanii i na Węgrzech.
W Rzeczypospolitej nie doszło do prawnego zróżnicowania szlachty i formalnie obowiązywała zasada równości wszystkich członków stanu. Znalazło to odzwierciedlenie w przysłowiu szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie
. Jednak w tytulaturze uwzględniano stan posiadania: ubogiego szlachcica określano mianem nobilis (szlachetny), przedstawiciela szlachty średniej – generosus (urodzony), a reprezentanta magnateriimagnaterii – magnificus (jaśnie oświecony).
Rozwarstwienie majątkowe było ogromne. Typowy szlachcic to przedstawiciel tzw. średniej szlachty. W jej posiadaniu znajdowało się zwykle kilka wsi. Była to warstwa najaktywniejsza politycznie, która od XVI w. odgrywała w polityce decydującą rolę. Jej przedstawiciele obsadzali urzędy ziemskie i posłowali na sejm. Najbardziej zaradni z czasem dorabiali się dużych majątków, awansując do „nowego” możnowładztwa. W wyniku podziałów spadkowych zdarzało się też, że jedna wieś była w posiadaniu kilku szlachciców - tzw. szlachty cząstkowej.
Możnowładztwo w Polsce nazywane było magnaterią. To nieliczna warstwa najzamożniejszej arystokracji, posiadająca własne miasta, tysiące wsi, dochody dorównujące królewskim i dysponująca prywatnym wojskiem. Jej przedstawiciele piastowali najwyższe stanowiska w państwie i zasiadali w senacie. Źródłem ich bogactwa były nie tylko rodowe posiadłości, ale również rozległe królewszczyzny, nadawane im za zasługi dla kraju albo jako zastawy za pożyczki udzielane państwu lub królowi.
Na przeciwległym biegunie majątkowym znajdowała się szlachta uboga, potocznie zwana szlachtą zagrodową, która posiadała gospodarstwa porównywalne z chłopskimi i podobnie jak chłopi samodzielnie uprawiała ziemię. Uboższa od niej była już tylko szlachta gołota, która nie posiadała żadnego majątku, a utrzymywała się ze służby na dworach zamożniejszej części stanu szlacheckiego. Zarówno szlachta zagrodowa, jak i gołota nie stanowiły samodzielnej siły politycznej. Jednak nawet najuboższym szlachcicom przysługiwały prawa polityczne, często więc wysługiwali się magnatom, wchodząc z nimi w trwałe układy, zwane klientelizmemklientelizmem. Polegał on na powstawaniu nieformalnych związków, w ramach których zamożny magnat roztaczał opiekę nad ubogimi szlachcicami w zamian za poparcie polityczne.
Słownik
(z łac. edictum – obwieszczenie, rozporządzenie) oficjalna lub potoczna nazwa zarządzenia wydanego przez władcę
(z łac. indigenatio – prawo obywatelstwa) uznanie obcego szlachectwa i związanych z nim przywilejów w państwie uznającym
układ zależności polegający na roztoczeniu opieki przez decydenta politycznego (patrona) nad tzw. klientem w zamian za poparcie polityczne
(łac. magnatus - dostojny) najwyższa warstwa szlachty w Rzeczypospolitej Polskiej
środek prawny służący do zakwestionowania szlacheckiego pochodzenia pozwanego
(z łac. patrimonium – ojcowizna, dziedziczny majątek) najstarsza forma monarchii feudalnej, w której państwo było traktowane jak prywatna własność władcy
(łac. nobilis – szlachetny) przyznanie nieszlachcicowi prawa wejścia do stanu szlacheckiego
(łac. plebes – lud) w Polsce przedrozbiorowej człowiek spoza stanu szlacheckiego
kapitał, majątek wnoszony przez żonę przy zawieraniu małżeństwa
nazwa systemu zwyczajowego prawa sądowego w Polsce przedrozbiorowej stosowanego przez szlachtę
(łac. privilegium) akt prawny wydawany przez monarchę, adresowany do części lub całego stanu, w którym monarcha zwalniał adresatów od niektórych obowiązków wobec państwa lub nadawał im szczególne uprawnienia
sąd pierwszej instancji w systemie sądownictwa szlacheckiego w Polsce przedrozbiorowej; sądy grodzkie wydawały wyroki w imieniu monarchy, działały pod przewodnictwem starosty i sędziego grodzkiego, rozstrzygały sprawy, w których pozwanym był szlachcic nieosiadły, oraz w tzw. sprawach gardłowych (czyli karanych śmiercią) z czterech artykułów grodzkich
sąd pierwszej instancji w systemie sądownictwa szlacheckiego w Polsce przedrozbiorowej; sąd ziemski wywodził się z sądu książęcego i miał status sądu monarszego
w społeczeństwie feudalnym zamknięta grupa społeczna, której członkowie posiadali jednakową, odmienną od pozostałych stanów pozycję prawną i podlegali odrębnemu sądownictwu
zabezpieczenie posagu przez męża i odwzajemnienie za niego; celem wiana było majątkowe zabezpieczenie żony na wypadek śmierci męża
środek prawny służący do udowodnienia szlachectwa
Słowa kluczowe
szlachta, nobilitacja, magnaci, szlachta zagrodowa, sąd ziemski, sąd grodzki, demokracja szlachecka, Rzeczpospolita Obojga Narodów,
Bibliografia
Dzieje Polski, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1977.
Grzybowski S., Dzieje Polski i Litwy (1506‑1648). Wielka historia Polski. Tom 4., Kraków 2000.
Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Warszawa 2004.
Topolski J., Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501‑1795). Polska. Dzieje narodu, państwa i kultury, tom II, Poznań 1999 r.
Wyczański A., Szlachta polska w XVI wieku, Warszawa 2019.
Wyczański Andrzej, Szlachta polska w XVI wieku, „Mówią Wieki” 10/1972.
Barczak Ewa, Szlachcic się żeni, „Mówią Wieki” 6/2002.
Straszewska Anna, Jak się w Rzeczpospolitej ubierano. Renesansowa moda, „Mówią Wieki” 9/2015.