Giordano Bruno i renesansowa filozofia przyrody

Renesansowa filozofia przyrodyfilozofia przyrodyfilozofia przyrody była jednym z głównych nurtów refleksji odrodzenia. Narodziła się we Włoszech końca XV w., a jej rozwój trwał przez całe następne stulecie. Przedstawiciele tego kierunku dążyli do poznania przyrody i rządzących nią praw. Stawiali sobie nie tylko cele teoretyczne, poznawcze, ale również praktyczne: dzięki wiedzy przyrodniczej pragnęli zapanować nad naturą. W ramach nowej filozofii uprawiano zarówno swoiście pojęte przyrodoznawstwo, jak i metafizykę przyrody. Choć w poznawaniu świata główną rolę przypisywano doświadczeniu i zmysłom, a nie książkowej wiedzy, nie lekceważono dokonań swych poprzedników: korzystano więc zarówno z teorii myślicieli starożytnych (m.in. jońskich filozofów przyrody, Platona, Arystotelesa, stoicyzmu i neoplatonizmu), jak i uczonych średniowiecza (interesowano się głównie wątkami mistycznymimistycyzmmistycznymi i panteistcznymi, koncepcjami Eriugeny i mistrza Eckharta).

Dzieła Bruna to przede wszystkim dialogi filozoficzne. Gatunek ten, odnowiony w odrodzeniu pod wpływem platonizmu, był najczęściej wykorzystywaną przez niego formą wykładu, chociaż nie jedyną. Filozof tworzył także łacińskie poematy pisane heksametremheksametrheksametrem, wzorowane na dziele rzymskiego epikurejczyka Lukrecjusza – O naturze rzeczy. Pisma Bruna mają charakter na pół poetycki i odznaczają się dużymi walorami artystycznymi, zawierają też ilustracje – niektóre z nich są autorstwa samego Bruna.

Nieskończoność i jedność Wszechświata

Stojąc przed trybunałem inkwizycji, Giordano Bruno odważnie przyznawał się do swoich poglądów. Wbrew nauce Kościoła i autorytetowi Arystotelesa głosił nieskończoność Wszechświata, w którym istnieje nieskończona liczba światów – wiele planet podobnych do Ziemi, wiele słońc i gwiazd. Poglądy te rozwinął pod wpływem teorii Kopernika, choć sam Kopernik jeszcze twierdził, że świat jest skończony, a Słońce stanowi jego centrum. Bruno, podobnie jak inni renesansowi myśliciele, sięgnął też do źródeł antycznych i przejął w tym względzie poglądy Demokryta. Pamiętamy, że filozof z Abdery uznał, iż istnieje nieskończona liczba Wszechświatów, które wciąż na nowo rodzą się, rozwijają i giną. Bruno nieskończoność Wszechświata pojmował w sensie wieczności, a także jako nieograniczoność przestrzeni:

Dawne wyobrażenia, formowane na wzór rzeczy skończonych, według zwykłych ludzkich pojęć, okazują się iluzoryczne: uznane od wieków granice świata ulegają rozpadowi.

Wszechświat Bruna składa się z nieskończenie wielu planet i gwiazd, pośród których Ziemia nie zajmuje szczególnego miejsca:

R1FgfsSXKq3vf1

Zdjęcie przedstawia pomnik mężczyzny w długim habicie z kapturem na głowie. W skrzyżowanych rękach trzyma księgę.

W nieskończonym Wszechświecie wszystkie elementy są jednakowo ważne: środka w sensie absolutnym nie ma i żadne ciało niebieskie nie stanowi centrum kosmosu. Bruno – podobnie jak Demokryt – podkreślał rolę materiimateriamaterii w budowie Wszechświata: materia jest trwała i wieczna oraz stanowi istotny, niezbywalny aspekt rzeczywistości. Oto wypowiedź Bruna:

Bruno, choć nawiązywał do starożytnego atomizmuatomizmatomizmu, materialistą nie był. Uznał, że Wszechświat składa się z nieskończonej ilości malutkich jednostek, które nazwał monadami. Nie są to jednak „martwe” atomy Demokryta, gdyż – według Bruna – każda monada, każda cząstka świata została obdarzona życiem i ma duszę.

Harmonia świata

Według Bruna, Wszechświat – oprócz tego, że jest nieskończony i stanowi jeden organizm ożywiony przez duszę świata – ma jeszcze jedną istotną cechę: jest harmonijny. Przyroda posiada ukryte wewnątrz siebie siły, które samorzutnie zmierzają do celu, jakim jest doskonałe uporządkowanie.

Ową naukę o harmonii Bruno, podobnie jak i inni myśliciele renesansowi, przejął od Greków – pitagorejczyków i Platona. Harmonia decyduje o pięknie i doskonałości świata, a jeżeli świat jest doskonały – rozumował Bruno – to znaczy, że stanowi obraz Boga:

Wszechświat, w którym przejawia się Boski majestat, przypomina dzieło sztuki, Bóg zaś – artystę.

Boskość przyrody i panteizm

Przeświadczenie Bruna, że każda, nawet najmniejsza cząstka przyrody posiada duszę, wiązało się ze znaną nam już ze starożytności i średniowiecza ideą panteizmu. Filozof podkreśla immanentność duszy świata, będącej przyczyną ruchu i wszelkich przemian: przyroda ma w sobie wewnętrzny, boski motor rozwoju, który nie jest czymś, co pochodzi z zewnątrz, lecz stanowi integralną część natury i jest jej istotą. Nieskończony Bóg, znajdując się w każdej cząstce świata, jest też obecny i w człowieku:

R1MWUnlCvCAgM1

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny. Ma krótkie, lekko falujące włosy zaczesane na twarz oraz krótko przystrzyżone wąsy. Ma prosty, wydatny nos i gładką cerę.

Bruno nie tylko akcentuje obecność pierwiastka duchowego w świecie i człowieku, lecz wielokrotnie utożsamia przyrodę z Bogiem i przypisuje jej boskie cechy. Jednocześnie nie można powiedzieć, że Bruno nie wierzył w transcendentnegotranscendentnytranscendentnego Boga, który góruje nad światem i jest czymś różnym od stworzonych przez siebie rzeczy. Wydaje się, że filozof nie miał jednego zdania co do tego, w jaki sposób Bóg jest obecny w świecie: panteistycznie czy transcendentnie, i że jego poglądy ulegały ewolucji. Nie budzi jednak wątpliwości, że myśl Bruna zmierzała do podkreślenia Boskiej immanencjiimmanencjaimmanencji w świecie i wnętrzu człowieka.

Nowy model uprawiania filozofii

W starożytności filozofia wyróżniała się spośród innych nauk tym, że była bezinteresownym umiłowaniem mądrości. Rodziła się ze zdziwienia, z ciekawości, z pragnienia poznania zdumiewającej istoty rzeczywistości. W średniowieczu model ów został przekształcony. Filozofię podporządkowano teologii: miała pomagać w rozumieniu prawd wiary i uzasadniać istnienie Boga. W renesansie zaś pojawia się całkiem nowe podejście do tej nauki. Od filozofii wymaga się, aby wiodła zarówno do poznania przyrody, jak i panowania nad nią: wiedza ma nie tylko zaspokajać ciekawość, ale przede wszystkim zwiększać skuteczność ludzkich działań. Celom tym służyło uprawianie tzw. magii naturalnej. Nie należy jej mylić z magią czarną, zabobonną.

Magia naturalna oznaczała oddziaływanie człowieka na przyrodę dzięki znajomości rządzących w naturze zasad. Praktykowano ją również w leczeniu, m.in. wierząc, że poprzez psychikę można oddziałać na stan ciała. 
Twórcą nowej medycyny opartej na magicznej teorii przyrody był Paracelsus (właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim, 1493–1541). W takie tło wpisuje się filozofia Bruna, który zgodnie z duchem swojej epoki fascynował się działalnością wynalazczą człowieka i próbami zapanowania nad przyrodą. Stąd też brało się jego zainteresowanie magią naturalną. Możemy więc mówić o Brunie jako o magu, który filozoficzną wiedzę o Wszechświecie i jego zasadach starał się łączyć z aktywnym wpływem na przyrodę.

Słownik