Wróg naszych wrogów jest naszym przyjacielem

W latach 1797‑1814 wielu Polaków związało swoje losy z Francją, która w tym czasie toczyła wojny m.in. z państwami zaborczymi. Przez większość z tych 17 lat przywódcą Francji był Napoleon Bonaparte. W 1797 r. Austria, Prusy i Rosja podpisały konwencję petersburskąkonwencja petersburskakonwencję petersburską, deklarując, że żadna ze stron nie będzie dążyła do odbudowy Polski. W tym czasie 28‑letni Napoleon Bonaparte jako jeden z generałów w służbie rewolucyjnej Republiki Francuskiej walczył we Włoszech z Austriakami. Władze w Paryżu poleciły Bonapartemu nawiązanie współpracy z gen. Janem Henrykiem Dąbrowskim, który proponował utworzenie (z polskich jeńców z austriackiej armii) wojska do walki z Austriakami.

Polacy liczyli, że dzięki młodemu i ambitnemu francuskiemu generałowi – a potem cesarzowi –  Rzeczpospolita powróci na mapę Europy. Dał nam przykład Bonaparte, jak zwyciężać mamy – śpiewali polscy legioniści we Włoszech. Autorem tych słów był polski pisarz i polityk Józef Wybicki, który podczas wizyty w obozie legionów we Włoszech w 1797 r. stworzył pieśń Mazurek Dąbrowskiego (Pieśń Legionów Polskich we Włoszech). Francja, która głosiła rewolucyjną równość wszystkich ludzi niezależnie od pochodzenia i sama mierzyła się ze skierowaną przeciw niej koalicją państw europejskich, była wtedy nadzieją dla tych, którzy liczyli na zmiany na mapie Europy i obalenie rządów innych monarchów. Wróg naszych wrogów jest naszym przyjacielem – tak Francję postrzegała większość Polaków. Związanie polskiej walki o niepodległość z francuskimi zmaganiami militarnymi z państwami I koalicjiI koalicja antyfrancuskaI koalicji (a potem kolejnych antyfrancuskich sojuszy) było jedyną szansą, aby wystąpić przeciw zaborcom zbrojnie i to pod polskimi sztandarami. Inaczej o zaangażowaniu Polaków myślał sam Bonaparte.

Przydatni najemnicy

Napoleon o Polsce słyszał zapewne od swojego adiutanta Józefa Sułkowskiego, który walczył zarówno w wojnie z Rosją o obronę Konstytucji 3 maja, jak i w insurekcjiinsurekcjainsurekcji kościuszkowskiej. Sułkowski popłynął z Napoleonem do Egiptu i tam podczas prowadzonej przez Bonapartego kampanii zginął. Francuz jednak bardzo go cenił: na cześć Polaka jego imieniem nazwał jeden z egipskich fortów i polecił wymienić jego nazwisko wśród bohaterów na jednej z kolumn Łuku Triumfalnego w Paryżu.

RlVXLUe4K10Zf

Obraz przedstawia Józefa Sułkowskiego. Jest on ubrany w czarny mundur z czerwonym kołnierzykiem i ze złotymi naramiennikami. Ma on długie czarne kręcone włosy.

Kiedy Napoleon wrócił z Egiptu do Francji i planował zamach stanu, spotkał się z Tadeuszem Kościuszką. Ten ostatni w tym czasie mieszkał pod Paryżem otoczony powszechnym szacunkiem jako radykalny demokrata, bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych i honorowy obywatel Republiki Francuskiej. Kościuszko zdaniem części historyków ostrzegał Dyrektoriat, że Bonaparte przygotowuje spisek.

Napoleon ostatecznie przejął jednak władzę, najpierw w 1799 r. jako pierwszy konsul, a pięć lat później – już jako cesarz Francuzów. W 1800 r. w legionach gen. Dąbrowskiego we Włoszech oraz w walczącej nad Dunajem z Austrią Legii Naddunajskiej dowodzonej przez gen. Kniaziewicza było łącznie ponad 10 tysięcy żołnierzy. Co ich trzymało przy Francji? Przekonanie, że niezależnie czy będzie ona republiką, czy też władzę w niej obejmie dyktator, to reszta dziedzicznych monarchów Europy nie zaakceptuje tej sytuacji. Wcześniej czy później dojdzie więc do wojny, która będzie również okazją do wywalczenia niepodległej Polski. Tymczasem po sukcesach militarnych Francji rozpadła się II koalicja antynapoleońskaII koalicja antyfrancuskaII koalicja antynapoleońska i zapanował pokój. W 1802 r. Francja wysłała ponad 5 tys. polskich legionistów na Haiti, aby tam stłumili powstanie czarnoskórych niewolników, buntujących się przeciwko kolonialnym rządom Francuzów. W 1803 r. część legionistów, jako wojsko najemne, walczyła z Anglikami we włoskiej Apuli.

We wrześniu 1805 r. rozpoczęła się kolejna wojna Francji, tym razem z III koalicją antyfrancuskąIII koalicja antyfrancuskaIII koalicją antyfrancuską, w skład której wchodziły m.in. Austria i Rosja. Większość Polaków nadal walczyła wtedy we Włoszech z siłami angielskimi.

Kandydaci na sojuszników

Naprzeciw zaborców, najpierw Prus, a potem Rosji, Polacy stanęli tak naprawdę dopiero w 1806 roku. Jesienią król Prus Fryderyk Wilhelm III wysłał przeciw Francji swoją armię. Francuzom udało się ją rozgromić w październiku 1806 r. w Niemczech, w bitwach pod Jeną i Auerstedt i  zaczęli posuwać się ku Berlinowi i dalej na wschód. Teatr wojny miał się przenieść na ziemie przedrozbiorowej Polski. Gdy po stronie Prus opowiedzieli się Rosjanie, stało się jasne, że kartą polską zagra któraś ze stron.

Utworzenie królestwa polskiego z ziem zaboru pruskiego i powołanie Polaków pod broń proponowali Fryderykowi Wilhelmowi III książę Antoni Radziwiłł i hrabia Feliks Łubieński. Natomiast w Rosji Aleksandra I przekonywał do odtworzenia królestwa polskiego pod berłem cara jego minister spraw zagranicznych, książę Adam Czartoryski. Obu monarchom pomysł odrodzenia Polski wydawał się jednak nadto ryzykowny, bo antagonizowałantagonizmantagonizował ich z pozostałymi zaborcami.

Takich obaw nie miał Napoleon, który w 1805 r. pobił Austriaków i znajdował się w stanie wojny z Prusami oraz Rosją. Przypomniał sobie o gen. Janie Henryku Dąbrowskim, który ze resztkami Legii pozostawał wciąż na służbie króla Neapolu. Bonaparte wezwał Dąbrowskiego i dał mu pełnomocnictwo do organizowania polskich władz i wojska na przedrozbiorowych terenach. Dnia 1 listopada 1806 r., w pogoni za Prusakami, armia francuska przekroczyła granicę Wielkopolski, a 6 listopada Dąbrowski wjechał do Poznania witany przez tłumy. Wydarzenie to dało początek tzw. powstaniu wielkopolskiemu 1806 r., w trakcie którego pospiesznie formowane polskie odziały oczyszczały region z Prusaków.

RdNUOkWbRF8gw

Obraz przedstawia Jana Henryka Dąbrowskiego jadącego na koniu. Jest on ubrany w w czarny mundur, czerwone spodnie i wysoką czarną czapkę z białym piórem. Wokół niego na koniach jadą umundurowani oficerowie. Na ulicy na której się znajdują stoją i wiwatują dziesiątki ludzi. W oddali widoczne są kamienice i kościół.

Na początku stycznia 1807 roku w dwóch Legiach (dywizjach) – Poznańskiej i Kaliskiej było już 23 tys. żołnierzy. Szlachta witająca polskie wojsko pod Łowiczem wręczyła Dąbrowskiemu buławę należącą niegdyś do Stefana Czarnieckiego. Wkrótce powołano Legię Warszawską z księciem Józefem Poniatowskim na czele. Państwo, które zaczęło się tworzyć po pokoju w Tylży w lipcu 1807 r., oficjalnie nazwano Księstwem Warszawskim, aby nie drażnić cara. Utworzono je z ziem drugiego, trzeciego i częściowo pierwszego zaboru pruskiego, na niewielkiej części dawnego terytorium Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Swój egzamin przydatności dla Francji, jako jej tarcza i ochronny bufor od wschodu, księstwo zdało w 1809 r., kiedy Austria wypowiedziała Napoleonowi wojnę. Księciu Józefowi Poniatowskiemu udało się wtedy pobić dwukrotnie silniejsze siły austriackie. W nagrodę terytorium Księstwa powiększyło się o część zaboru austriackiego – aż po Kraków i Zamość.

RciBiZFdbBmbY

Mapa przedstawia Księstwo Warszawskie od 1807 do 1809 roku. Wtedy zajmowało ono obszar Wielkopolski, północno zachodniej Małopolski, północno zachodniego Mazowsza i Suwalszczyzny. Ze stolicą w Warszawie kontrolowało również takie miasta jak Mariampol, Augustów, Łomża, Chełmno, Toruń, Bydgoszcz, Poznań, Gniezno, Kalisz, Warszawa, Płock i Częstochowa. Od północy, zachodu i południa graniczyło z Księstwem Prus, zaś od wschodu z Cesarstwem Austriackim i Imperium Rosyjskim.

Ro4pvUQY0c05m

Mapa przedstawia Księstwo Warszawskie od 1809 do 1815 roku. Zajmowało ono obszar Wielkopolski, Suwalszczyzny, Mazowsza i północnowschodniej Małopolski. Ze stolica w Warszawie kontrolowało również takie miasta jak Mariampol, Augustów, Łomża, Chełmno, Toruń, Bydgoszcz, Poznań, Gniezno, Kalisz, Warszawa, Płock, Częstochowa, Radom, Lublin, Kraków, Zamość. Graniczyło Od północy i zachodu z Księstwem Prus, od południa z Cesarstwem Austriackim, a od wschodu z Imperium Rosyjskim.

Sojusznicy

Zwycięstwa Poniatowskiego w 1809 r. i narastające zagrożenie ze strony Rosji, zmieniły stosunek Napoleona do Polski. Zaczął on w niej widzieć ważny element równowagi europejskiej, którą zburzyły rozbiory. Uznał, że jeżeli w Europie ma zapanować pokój, to Rosja musi zostać odepchnięta na wschód i odgrodzona silnym państwem polskim.

W czerwcu 1812 r., tuż przed inwazją Napoleona na Rosję, na nadzwyczajnym posiedzeniu Sejmu Księstwa Warszawskiego formalnie przekształcono Księstwo w Królestwo Polskie i proklamowano przyłączenie zabranych ziem litewsko‑ruskich. Była to realizacja planu, z którym kilka tygodni wcześniej poufnie wystąpił wobec Polaków Bonaparte. Zdaniem wielu historyków wojna z Rosją miała toczyć się o odbudowę silnej Polski w interesie bezpieczeństwa Francji. Inni z kolei twierdzą, że Napoleon zostawiał sobie możliwość zawarcia porozumienia z Rosją.

Pośród około 600 tys. żołnierzy Wielkiej Armii napoleońskiej wystawionej przeciw Rosji prawie 100 tys. stanowili Polacy. Tak licznego wojska Rzeczpospolita jeszcze nigdy nie wystawiła. Jak wielki przy tym był entuzjazm Polaków, dowodziła narodowa epopejaepopeja, eposepopeja Pan Tadeusz, w której jej autor Adam Mickiewicz zawarł swoje wspomnienia, gdy jako 13‑latek wyczekiwał wkroczenia Wielkiej Armii na Litwę.

Mimo zmobilizowania potężnych sił, Napoleon w Rosji poniósł klęskę. Przegrana ta nie zaprzepaściła nadziei Polaków. Obudzoną siłę Polski jej dotychczasowi zaborcy musieli jakoś oswoić. Najważniejsze decyzje dotyczące sprawy polskiej zapadły podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 roku. Zadecydowano wtedy o powstaniu autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego w Prusach, Rzeczpospolitej Krakowskiej i utworzeniu w czerwcu 1815 r. związanego z Rosją Królestwa Polskiego z własnym sejmem i armią.

Najważniejsze wydarzenia

Postacie

Słownik

Słowa kluczowe

Napoleon, Legiony Polskie we Włoszech, Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie, epoka napoleońska

Bibliografia

A. Zamoyski, Napoleon. Człowiek i mit, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2019.

M. Kukiel, Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 1996.

A. Storozynski, Kościuszko. Książe chłopów, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2018.

A. Zahorski, Napoleon, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1982.